"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ЖАСАНДЫ ҰЯҒА АҚҚҰЙРЫҚТЫ СУБҮРКІТТІ ЖҰПТЫ ТАРТУДЫҢ АЛҒАШҚЫ ӘРЕКЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ

Жатканбаев А.Ж. (Зоология институты, Алматы; "Экологиялық клуб"КЕҰ; ҚР ЭТРМ ОШЖДК "Іле-Балқаш" МТР, Қазақстан)
Досов Н.М. ("Экологиялық клуб"КЕҰ, Қазақстан)
Грачев А.А. (Зоология институты, Алматы; «Wildlife without borders» Қоғамдық Қоры, Қазақстан)
Мусырпанов Е.С. (ҚР ЭТРМ ОШЖДК "Іле-Балқаш" МТР, Қазақстан)

---

Контакт:
Алтай Жатканбаев kz.wildlife@gmail.com
Нурлан Досов nurland007@mail.com
Алексей Грачев Aleksey.Al.grachev@gmail.com
Ермек Мусырпанов Ile-balkhash@mail.kz
Ұсынылатын дәйексөз: Жатканбаев А.Ж., Досов Н.М., Грачев А.А., Мусырпанов Е.С. Жасанды ұяға аққұйрықты субүркітті жұпты тартудың алғашқы әрекетінің нәтижелері. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 62–67. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-62-67 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34880

---

Аққұйрық субүркіт (Haliaeetus albicilla) – Оңтүстік Балқаштың отырықшы ірі жыртқыш құсы. 2021 жылы Алматы облысы Балқаш ауданының Қараой ірі кентінен оңтүстік–батысқа-оңтүстікке қарай 7,5–8 км жерде тораңғы түрлі жапырақты теректе (Populus diversifolia) толық кептірілген биік ұңғылы тораңғыда сол жылы екі балапан өсіре алған жұп қыранның көпжылдық ұясы болды. Жұптардың ұя салатын жері интразональды биомада болды-Иле өзенінің атырауына тән сулы-батпақты жерлердің Оңтүстік Балқаштың типтік шөл биотоптарына өту шекарасында.

Ол тораңғы ағаштарында орналасқан, олардың бірнешеуі ғана салыстырмалы түрде үлкен биіктігі мен діңінің қуатына ие болды, ал біреуі ғана үлкен ұяны орналастыру үшін қолайлы болды. Ұя салатын құрылыс жыл сайын жаңартылып, 10-нан астам репродуктивті маусымда қырандардың балапандарын өсіруге сәтті пайдаланылды. Жұптың ұя салатын учаскесінің аумағы "ДуманАй" жергілікті шаруа қожалығының аумағына кіреді. 10 км-ге дейінгі радиуста түрдің ұя салатын құрылыстары үшін пайдалануға жарамды тораңғы ағаштары жоқ.

Қатты дауылдың салдарынан 2021 жылдың 8-9 шілдесінде ұя құрғақ ағашпен бірге құлады. Алайда, 2021 жылдың маусым айының соңына дейін екі ұя да сәтті ұшып кетті. 2022 жылдың көктемінде ұя мен құлаған тораңғы осы мекенде бірнеше кішігірім өрттен кейін өртеніп кетті. Жағалау бойындағы қамыс – қоғалар (көбінесе өте кең) және тоғай (ағаштардың негізі – талдың, сорғыштың және тұрангтың әртүрлі түрлері) өрттері бұл аймақта сирек емес, әсіресе олар ерте көктемде пайда болады. Нәтижесінде, тоғайлар көптеген онжылдықтар бойы қатты күйзеліске ұшырады, ал кейбір жерлерде олар іс жүзінде жойылды, әсіресе Іле өзенінің атырауының ортаңғы бөлігінде.

2021 жылдың күзінде құлаған ұяның жанында WWF-Russia Орталық Азия бағдарламасының және Іле-Балқаш мемлекеттік табиғи резерватымен кооперацияның көмегімен осы басылым авторларының бірінің күшімен бес тік бөренеден, сондай-ақ көптеген көлденең ағаш арқалықтарды, соның ішінде бө- ренелерді пайдалана отырып, жасанды ұя салынды. Оның жоғарғы бөлігінде ұя негізінің ұқсастығына еліктеме құлаған құрғақ бұтақтар мен тораңғы бұтатарының платформасы орнатылған.

Ұя салатын алаңның топырақ бетінен тікелей биіктігі 5,5–5,8 м-ге жетті, бұл жұптың құлаған ұясының жерінен төмен емес. 2022–2023 жылдары құрылымның бөренелері мен арқалықтарына ұсақ торғайтектес құстарына арналған 12 қуысы орнатылды. Құрылыс салынғаннан кейін, ай сайын дерлік экологиялық клуб мүшелерімен бірге, негізінен Қараой ауылы Үлгелі орта мектебінің оқушыларынан тұрады, оны омыртқалы жануарлардың әртүрлі түрлерімен пайдалану бойынша бақылау жүргізілді.

Жасанды ұя салатын аудандағы бақылау жұмыстарын Дүниежүзілік жабайы табиғат қорының (WWF) өкілдігі де қолдады. Ақ құйрықты субүркіттерді көбейтуге тартуға осындай жасанды ұя салу Қазақстанда, ең болмағанда оңтүстік Балқаш аумағында осындай алғашқы бастама болды.

2021–2023 жылдар аралығында осы ұя салатын жерден жұп қыран оны орын ретінде қолдана бастады. 2022–2023 жылдары құрылымның қуыстарында, сондай-ақ жасанды алаңның қалыңдығында сексеуіл торғайлары (Passer ammodendri) бірнеше рет ұя салды. Күзгіқысқы кезеңде және ерте көктемде құс үйлерін сексеуіл торғайлары мен бұқар көгілдір шымшығы (Parus bokharensis) түнеуге пайдаланды. Кейіннен бұқар көгілдір шымшығын ауыстырып, оларда 2023 жылғы маусымды қоса алғанда, сексеуіл торғайлары ғана балапан шығарды.

2022 жылы да, 2023 жылы да екі субүркіті платформада ұя салған жоқ. 2022 жылдың қыркүйек және қазан айларында бұл ұя көбінесе екі бүркіттің екі дарақ ұйықтауға және демалуға пайдаланды, кейде бірнеше сағат қатарынан болды. Жаздың аяғында және 2022 жылдың күзінде бұл жерде субүркіттің жас дарақтары байқалды – биылғы ұяшықтар, бірақ олар осы жұптан болды деп нақты айту мүмкін емес. 2023 жылдың қаңтар айының соңында жұптың жұптасу әрекеттері платформада байқалды.

Платформаның ауылдық жолдан 150–200 м қашықтықта орналасуы алаңдаушылық факторына байланысты субүркіттердің ұя салуына ықпал етпейтіні анық. Қолда бар ауылдық жолды кейде жергілікті балықшылар, аңшылар, ал қамыс шабу маусымында – адамдардың шағын топтары пайдаланады. Кейде жергілікті жағдай үшін ерекше нысан тартқан көліктер ұяға жақындады (2021–2022 жылдары 2023 жылға қарағанда жиі), осылайша құрылыста отырған ақ құйрықты субүркіттерді алаңдатты. Бұл аймақта жыл бойы аңшылардың оқтары естіледі.

2022–2023 жылдың қысында субүркіттерді қоректендіру үшін ұя салатын платформаға қасқырлармен (Canis lupus) сиыр ұшасының кесілген бөліктері төселді. Алайда, ақыр соңында, азытандырудың көп бөлігін шығыс қара қарғалар (Corvus corone orientalis) және сауысқандар (Pica pica) жеді.

2023 жылдың шілде айының аяғында – тамызда платформаны ересек субүркіттер демалуға және қонуға пайдаланды. Дәл осы кезеңде бұл жерде осы түрдің жаңадан шыққан жас балапандар бірнеше рет байқалды. Жергілікті жұп жақын маңдағы көлдер мен сулыбатпақты алқаптардың арналарында қамыс үзігіне ұя сала алған болуы мүмкін, оның шығыс шекарасы ұя салатын платформадан батысқа қарай 400–500 м қашықтықта орналасқан. Бұл өзен атырауындағы қамыс алқаптарында субүркіттердің ұя салу жағдайлары бұрын сипатталған (Жатқанбаев, 2011).

2023 жылдың тамыз айының аяғы мен қыркүйек айының басында кезекті бақылауларда күзгі ұя салу белгілері байқалмайды, бұл кейде бірқатар жыртқыш құстарда, соның ішінде аққұйрыты субүркіттерде байқалады.

Қараой (Іле өзенінің атырауы) батыстан-оңтүстік-батысқа қарай 12–13 км жерде Нарын каналының сол жағалауындағы аққұйрықты субүркітің өз массасының салмағымен құлаған тағы бір ескі массивтік ұясын өлшеу қызығушылық тудырады. Онда жыл сайын тағы бір жұп аққұйрықты субүркіт кем дегенде 15–17 жыл бойы балапандарын өсірді. Сонымен, 2022 жылы бір балапан осы ұядан сәтті ұшып шықты. Ұя және ол орналасқан тірі тораңғы (ағаш діңі магистральдың диаметрі 35–38 см, тәждің шеткі бұтақтарына дейінгі биіктігі 15,5–17,5 м) 2023 жылдың басында құлады, дегенмен 2022 жылдың желтоқсанында ол әлі тұрды, ал 3 наурызда біз құлағанын таптық.

Құлаудың негізгі себебі оның үнемі жаңарып отыратын жылдарында жиналған ұяның өте үлкен массасы екені анық. Оның салмағы 2023 жылдың 25 тамызында еденге арналған тасымалданатын таразыларды (0,05 кг дәлдік) қолдана отырып, 233 бөліктен 238,2 кг құрады. Ұя негізінен құлағаннан кейінгі диаметрде (шығыңқы жеке ірі бұтақтар мен бұ- тақтарсыз) 1,6–1,8 м, көпжылдық тығыздалған массаның биіктігі кемінде 1,5–1,75 м болды.

Ірі бұтақтардың пайызы 28–30 аралығында болды, олардың кейбіреулерінің ұзындығы 70–80 см–ге жетті, салмағы 1,5–1,85 кг-ға дейін. Сексеуіл мен қылаң торғайының (Passer indicus) ұя салатын ұясын қоса алғанда, орташа және әсіресе кішкентай бұтақтар ұяның жалпы массасының қалған 70–72% құрады. Оның ортаңғы бөлігінде ұя салатын массаны талдау кезінде ұрықтанбаған жұмыртқа табылды, оны бірнеше жыл бұрын субүркіттер жауып, кейіннен бұтақ материалымен жаңартты.

---