"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
ДАҒЫСТАНДАҒЫ (РЕСЕЙ) АҚҚҰЙРЫҚТЫ СУБҮРКІТТЕРДІҢ ПОПУЛЯЦИЯСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
Бекмансуров Р.Х. (Қазан федералды университеті, Елабуга институты; «Нижняя Кама» ұлттық паркі, Елабуга, Ресей)
Джамирзоев Г.С., Исмаилов Х.Н., Пхитиков А.Б. («Дағыстан» мемлекеттік табиғи қорығы, Махачкала, Ресей)
Контакт:
Ринур Бекмансуров rinur@yandex.ru
Гаджибек Джамирзоев dzhamir@mail.ru
Хаджаман Исмаилов dr.hadis79@yandex.ru
Алим Пхитиков pkhitikov@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Бекмансуров Р.Х., Джамирзоев Г.С., Исмаилов Х.Н., Пхитиков А.Б. Дағыстандағы (Ресей) аққұйрықты субүркіттердің популяциясының жағдайы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2: С. 53–57. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-53-57 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34875
Аққұйрық субүркіт (Haliaeetus albicilla) — жазықты аймақтардағы ұя салатын отырықшы-көшпелі, қоныс аударатын және қыстайтын құс (Пишванов және басқалар, 1991; Джамирзоев, Букреев, 2009; Букреев, Джамирзоев, 2013; Джамирзоев, 2020; 2020), 2020). Республиканың жазық аймағынан тыс жерде Буйнақ ауданындағы ШураӨзен өзенінің жайылмасында түрдің бір ғана ұя салатын орны белгілі. Негізгі ұя салатын аумақтар Терек-Сұлақ ойпатында және Кизляр және Аграхан шығанақтарының жағалауларында шоғырланған. Ұя салмайтын кезеңде көшпелі, қоныс аударатын және қыстайтын құстар тау бөктерінде жүйелі түрде кездеседі, ал кейде өзен аңғарлары арқылы биік таулы аймақтарда болады.
2018 жылы Кизляр шығанағында «Дағыстан» қорығының ғылыми-зерттеу бағдарламасына сәйкес бір ұядан 3 балапан GSM/GPS трекерлерімен белгіленді (Бекмансуров және т.б., 2018). Жас қырандар Дағыстан шегінде Каспий теңізінің батыс жағалауында немесе республикадан оңтүстік бағытқа шығып кетуден алыс емес жерде қыстай алады деп болжанған. Жасаң құстар уақытының көп бөлігін, соның ішінде қыста, ұядан шыққан жерінен солтүстікке қарай едәуір уақыт өткізетіні белгілі болды. Бір құс байланыстан Еділ атырауында күзгі алғашқы көші-қон кезінде жоғалып кетті. Қалған екі бір ұядан шыққан құстар үш жыл бойы қадағалау Дағыстанның солтүстігіндегі ең жақын ауматармен батыста Дон өзенінің сағасынан Еділдің төменгі жағына және шығыста Жайық өзенінің сағасына дейін байланысын көрсетті.
2018 және 2022 жылдары біз түрлітүсті сақиналармен бүркіт балапандарын таңбаладық. Құма өзенінің төменгі ағысындағы жасанды алаңқайға салынған ұяда 26.05.2018 сақинамен таңбаланған салған 2 балапаннан тұратын ең жас балапан үш жарым жылдан кейін (27.12.2021) Ставрополь өлкесінде 10 кВт орташа кернеулі электр желісінде өлі күйінде табылды. Дағыстандағы ұядан құстың түзу сызықта қаза болған жеріне дейінгі қашықтық 146 км.
Ұялар мен ұя салатын аумақтарды түгендеу, одан кейін ұя салатын аумақтардағы құстарды бақылау және ұя салу биологиясын зерттеу мақсатында 2022 және 2023 ж.ж. біз «Кавказ» табиғатын қорғау орталығы мен «Дағыстан» қорығының қолдауымен Дағыстан Республикасындағы ірі жыртқыш құстарды зерттеу және сақтау жобалары аясында қосымша зерттеулер жүргіздік.
Дағыстандағы қырандар негізінен табиғи және жасанды су ағындары бойындағы орман белдеуіндегі ірі теректерге (Populus sp.) ұя салатыны анықталды. Өте сирек жағдайларды ұялаын ЭБЖ бағандарына салады. Кизляр шығанағында бұл құстардың қараусыз қалған кемелерге ұя салуы сақталған. Сонымен қатар, Каспий жағалауындағы ағашсыз аймақта «Дағыстан» қорығының бастамасымен орнатылған жасанды алаңдарда қырандар бірнеше жылдар бойы сәтті ұя салып келеді. Жасанды ұялардың негізі ұяның салалық материалын бекітуге және ұстауға арналған болат дәнекерленген құрылымдар болып табылады. Қазіргі уақытта қорық ғалымдары «Кавказ» ҒӨО қолдауымен Аграхан шығанағы жағалауында, сондай-ақ Самур сағасында осындай ұя салатын алаңшаларды орнатты.
Бүркіттердің көпшілігі ақпан айында көбейе бастайды, 11 ақпаннан 23 апанға дейін әртүрлі жұптарда алғашқы жұмыртқа салу кезеңі. Бірақ кейбір жұптар қаңтардың аяғында жұмыртқа салады. Мәселен, 2023 жылдың 3 наурызында Терек өзенінің төменгі ағысындағы ұяны квадрокоптер арқылы тексеру кезінде одан кем дегенде 1 апталық балапан табылды, бұл қаңтардың 3-ші онкүндігінде жұмыртқа салуға сәйкес келеді. Жұмыртқа салу уақытының есептеулері балапанның жасын қанатының ұзындығы бойынша анықтауға (Helander, 1981), фотокестелер арқылы дамуын визуалды салыстыруға (Бекмансуров, 2018) және 37 күн жұмыртқаның орташа басудың кезеңіне негізделген кері қайта есептеуге негізделген.
Аграхан шығанағы жағалауындағы ең тығыз ұя салатын топтағы балапандары бар ұялар арасындағы ең аз қашықтық 2022 жылғы мамырда 0,49; 0,55 және 0,6 км. 2023 жылдың наурыз айында мұнда балапан құстары бар ұялар арасындағы минималды мәндер 0,42; 0,43 және 0,6 км.
2022 жылы Кизляр және Аграхан шығанақтарындағы жағалаудағы 33 ұяға мониторинг жүргізу барысында мамыр айындағы балапандары бар ұялардың саны (n=13) ақпандағы басып алған ұялар санына (n=23) сәйкес келмейтіні анықталды. Кейбір ұяларда көбею үзілген, бәлкім, жұмыртқа салудан кейін; басқаларында, бүркіттер қандай да бір себептермен көбейе алмаған. Балапандары бар ұялардың қоныстанғандарға қатынасы және маусым басындағы тексерілген ұялардың жалпы саны өңірдегі бүркіттердің ұя салатын популяциясының мөлшерін есептеу үшін пайдаланылуы мүмкін.
2022–2023 жылдардағы түгендеу нә- тижелері бойынша, түрдің ұя салатын орындарының деректер базасы қалыптастырылды, онда 84 аумақ туралы ақпарат қамтылған, оның ішінде ұя салатын құрылымдар 79-ында анықталған, ал аумақтық құстар бастары 5-інде кездескен. 2023 жылдың наурыз айында жүргізілген мониторинг барысында тексерілген 79 ұяның 48-і қоныстанған болып шықты, ал қашықтан тексеру кезінде 31 ұя қоныстанбаған және жөндеу белгілері жоқ деп танылды, ал кейбіреулері бұзылу жағдайында болды. Осы маусымда көбеймейтін немесе кө- беюі үзілген аумақтық жұптарды ескере отырып, ұя салатын популяцияның нақты мөлшері сәл жоғары болуы мүмкін, бұл қосымша нақтылауды қажет етеді.
Ұя салмайтын кезеңде Дағыстандағы қырандардың жалпы саны көшпелі және қыстайтын құстар басының ұшып келуіне және ұшып кетуіне байланысты өзгеруі мүмкін. 2022 жылдың 8 желтосаны мен 17 желтоқсаны аралығында Дағыстанда Кизляр және Аграхан шығанақтары жағалауларын есептемегенде 288 бас, ал 2023 жылдың 14 қаңтарынан 29 қаңтарына дейін республика бойынша барлығы 729 бүркіт саналды. Қазіргі уақытта бұл Дағыстанның жазықтық аймағындағы ең көп қыстайтын жыртқыш құс.
Аққұйрық субүркіттің (Haliaeetus albicilla) балапаны ұяда. Р. Бекмансуровтың фотосы.