"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

БҰРЫНҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ БАҚЫЛАУЛАР НЕГІЗІНДЕ БУЗУЛУК ОРМАНЫНДАҒЫ (ОРЫНБОР ЖӘНЕ САМАРА ОБЛЫСТАРЫ, РЕСЕЙ) ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫҢ ТҮРЛІК ҚҰРАМЫ

Барбазюк Е.В., Вельмовский П.В. (Ресей ғылым академиясының Орал бөлімінің дала институты, Оренбург, Ресей)

---

Контакт:
Евгений Барбазюк argentatus99@yandex.ru
Павел Вельмовский velmovskiy@gmail.com
Ұсынылатын дәйексөз: Барбазюк Е.В., Вельмовский П.В. Бұрынғы және қазіргі кездегі бақылаулар негізінде Бузулук орманындағы (Орынбор және Самара облыстары, Ресей) жыртқыш құстардың түрлік құрамы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 482–486. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2- 482-486 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35249

---

Бузулук орманы – Орынбор және Самара облыстарының шекарасында, Ресей жазығының оңтүстік-шығыс бөлігінде толығымен далада орналасқан жалпы ауданы 111 118 га ерекше қарағайлы орман алқабы. Бұл есеп салыстырмалы түрде ұзақ уақыт бойы Бузулук орманының сирек кездесетін жыртқыш құстары туралы ақпаратты ұсынады. Хабарламада ғалым және орнитолог Е.П. Кнорре 1928 жылдан 1941 жылға дейін, 2000 жылдан қазіргі уақытқа дейін жүргізілген өз далалық бақылауларымыздың заманауи деректері, сондай-ақ ХХI ғасырдың басынан бері Бузулук орманына барған басқа зерттеушілердің жарыққа шыққан мәліметтері (Орынбор облысының Қызыл кітабы, 2019) берілген.

Е.П. Кнорре бақылауларының көпшілігі бір кездері «Бузулук орман алқабы» қорығы орналасқан (10503 га) Орынбор облысының Боровое-Опытный орман шаруашылығы ауданымен байланысты. Е.П. Кнорре өзінің жарияланбаған «Бузулук орман алқабы» мемлекеттік қорығының құстары мен жануарларының сапалық түгендеу» (Качественная инвентаризация птиц…, 1928–1941), күрделі баяндамасында «Бузулук орман алқабы» ұлттық паркінің мұрағатында салыстырмалы түрде жақында табылған, Бұзулук орман алқабы аумағында жыртқыш құстардың келесі түрлері бар:

Кәдімгі күйкентай Falco tinnunculus (ұя салады)
Бөктергі Falco vespertinus (ұя салады)
Жағалтай Falco subbuteo (ұя салады)
Ителгі Falco cherrug (ұя салады)
Балықшы тұйғын Pandion haliaetus (ұя салу ықтималдығы жоғары)
Аражегіш Pernis apivorus (ұя салады)
Қара кезқұйрық Milvus migrans (ұя салады)
Аққұйрық субүркіт Haliaeetus albicilla (ұя салады)
Жыланшы қыран Circaetus gallicus (ұя салады)
Саз құладыны Circus aeruginosus (ұя салады)
Дала құладыны Circus macrourus (ұя салады)
Қырғи Accipiter nisus (ұя салады)
Тұйғын Accipiter gentilis (ұя салады)
Ақсары Buteo buteo (ұя салады)
Айқанат тілеміш Buteo lagopus (қыстайды)
Шаңқылдақ қыран Aquila clanga (ұя салады)
Қарақұс Aquila heliaca (ұя салады)
Бүркіт Aquila chrysaetos (ұя салады)
Маубас жапалақша Otus scops (ұя салады)
Үкі Bubo bubo (ұя салады)
Сұр жапалақ Strix aluco (ұя салады)
Кезқұйрықты жапалақ Strix uralensis (ұя салады)
Байғызша Athene noctua (күзде жиі кездеседі, тұрғылықтылығы түсініксіз)
Құлақты жапалақ Asio otus (ұя салады)
Саз жапалағы Asio flammeus (ұя салады)

Қазіргі бақылау кезеңінде, ХХI ғасырдың басынан бастап Бузулук орман алқабында Е.П. Кнорренің есеп баяндамасынан жыртқыш құстардың көптеген түрлерінің болуын растауға болады. Бірақ күндізгі жыртқыштардың кәдімгі күйкентай, бөктергі, ителгі, балықшы тұйғын, жыланшы қыран, дала құладыны сияқты түрлері кездеспеген. Бір кездері мұнда ұя салған батпақты құладын Бузулук орман алқабының ішкі су қоймаларында тіркелмеген. Strigiformes-дің ішінен бүгінгі таңда ең көзге түсетіні сұр және орал жапалақтары, сондай-ақ ұзын құлақты жапалақ. Бұрын орманның қойнауында маубас жапалақша мен саз жапалағы мұнда кездеспейді. Үкінің қазіргі ұя салуы қосымша растауды қажет етеді. Байғыздың бұрынғы күзде кездескені де табылмады, деп хабарлайды Е.П. Кнорре. Сонымен бірге Бузулук орман алқабында жыртқыш құстардың жаңа түрлері тіркелді. Олар: лашын Falco peregrinus (жазда кездескен: Барабашин, 2001), түз құладыны Circus cyaneus (мамырдағы құстар жұбы: біздің деректер), шалғын құладыны Circus pygargus (мамырдағы жалғыз бас құс: біздің деректер), еуропалық мықи Accipiter brevipes (Мамырдағы жалғыз бас құс: Морозов, Корнев, 2009).

Біздің бақылауларымыз бойынша үлкен шаңқылдақ қыран, аққұйрық субүркіт, бүркіт, саз жапалығы, батпақты құладыны, шалғын құладыны сияқты түрлердің күйіне Бузулык орманында орташа жылдық ауа температурасының жоғарылауында және жауын-шашынның азаюында болып жатқан климаттық аридизация әсер етеді. E.P. Kнорее бақылауларына сәйкес, өткен уақытта тағы бір маңызды шектеуші фактор орманның кең ауқымды өрттің әсерінен өзгеруі және ағаштардың бақылаусыз кесілуі болды. Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде ағаш кесу мен өрттер үлкен бос кеңістіктердің пайда болуына әкеліп соқты, оған дала өсімдіктері іргелес дала аумақтарынан еніп кетті. Дәл біраз уақыттан бері Бұзулук орманы алқабының ішкі бөліктерінде кәдімгі күйкентай, бөктергі, дала құладыны, қарақұс сияқты түрлердің пайда болуы дала процестерімен байланысты. 1950 жылдары Қарағай екпелерін жаппай отырғызу және өртке қарсы бақылауды күшейту орманның тұтастығын қалпына келтіруге, сонымен бірге кәдімгі күйкентай, бөктергі, дала құладының жойылып кетуіне әкелді және қарақұстардың ұя салатын жұптары орманның шеттеріне қарай көшіп кетті.

Литература / References
Барабашин Т.О. Находки редких видов птиц в Бузулукском бору. – Материалы к распространению птиц на Урале, в Приуралье и Западной Сибири. Сборник статей и кратких сообщений / Отв. ред. В.К. Рябицев. Вып. 6. Екатеринбург: изд-во «Екатеринбург», 2001. C. 15–16. [Barabashin T.O. Records of rare species of birds in Buzuluk Pine-forest. – Materials on the bird distributions in the Urals, Priuralye and Western Siberia. Collection of articles and short reports / V.K. Ryabitsev (Ed.). Vol. 6. Yekaterinburg, 2001: 15–16. (in Russian).] URL: https://cyberleninka.ru/article/n/nahodki-redkih-vidov-ptits-v-buzulukskom-boru Дата обращения: 01.09.2023.
Качественная инвентаризация птиц и зверей госзаповедника «Бузулукский бор» (неопубл. рукопись). – Материалы по орнитофауне Бузулукского заповедника. / Колтубановский, 1928–1941, папка № 21. Кнорре Е.П. Листы 31–94. [Qualitative inventory of birds and animals of the Buzuluk Pine Forest State Reserve (unpublished manuscript). Materials on ornithofauna of the Buzuluk Nature Reserve. / Koltubanovsky, 1928–1941, folder No. 21. Knorre E.P. Sheets 31–94. (in Russian).]
Красная книга Оренбургской области: редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных, растений и грибов. / Отв. ред. В.С. Белов. Воронеж: ООО «Мир», 2019. 488 с. [The Red Data Book of the Orenburg Region: threatened and endangered species of animals, plants and fungi. / V.S. Belov (Ed.). Voronezh, 2019: 1–488 (In Russian).] URL: http://orensteppe.org/sites/default/files/ krasnaya_kniga_orenburgskoy_oblasti.pdf Дата обращения: 01.09.2023.
Морозов В.В., Корнев С.В. Орнитологические находки на западе Оренбуржья. – Русский орнитологический журнал. 2009. Т. 18, Экспресс-выпуск 528. С. 2069–2081. [Morozov V.V., Kornev S.V. Ornithological finds in the west of Orenburg region. The Russian Journal of Ornithology. 2009. 18(528): 2069–2081. (In Russian).] URL: https://cyberleninka. ru/article/n/ornitologicheskie-nahodkina-zapade-orenburzhya Дата обращения: 01.09.2023.

---