"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ИТЕЛГІНІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САҚТАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Оңғарбаев Н.Х. («Биоалуантүрлілікті зерттеу және сақтау орталығы» ҚҚ, Астана, Казақстан)

---

Контакт:
Оңғарбаев Нұрлан nongarbayev@brcc.kz
Ұсынылатын дәйексөз: Онгарбаев Н.Х. Ителгіні Қазақстан республикасында сақтаудың өзекті мәселелері. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 469–474. DOI: 10.19074/1814-8654- 2023-2-469-474 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35234

---

Ителгі (Falco cherrug) бір кездері Қазақстан мен көршілес елдердің кең байтақ жерінде қарапайым сұңқар болған. Бүгінгі таңда ителгі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген және IUCN Қызыл тізімінде «EN (жойылу қаупі бар)» мәртебесіне ие.

Әдеби деректер бойынша 1990 жылы Қазақстандағы түрлердің жалпы саны шамамен 4808–5628 асыл ұя салатын жұп болса, 2010 жылы ителгінің саны 1882–2179 болды (Карякин және т.б., 2015). Айта кететіні, 2000 жылдан бастап Қазақстан Үкіметі ителгіні жабайы табиғаттан шектеулі аулауға ресми түрде квота белгілеп, кейін ол күшін жойды.

Қазіргі уақытта Қазақстан Үкіметі елдегі ителгі популяциясының жан-жаты есебін жүргізбейді және оның саны туралы объективті деректер де жоқ.

Қазақстандағы ителгі популяциясының азаюының басты себебі – заңсыз аң аулау және жабайы табиғатта ауланған ителгіні Парсы шығанағы елдеріне (кейбір елдерде әлі де сұраныста) контрабандалау жоғары сұранысқа ие болып табылатыны анық. 1990 жылдардан бүгінгі күнге дейін Қазақстанның құқық қорғау және табиғатты қорғау органдары ителгі саудасымен айналысатын ұйымдасқан қылмыстық топтардың ителгі саудасымен байланысты бірде-бір Тапсырыс берушісін немесе Көшбасшысын ұстамағаны немесе соттамағаны, бірде-бір сыбайлас жемқорлық қылмыстық іс қозғамағаны көрсеткіш болып табылады. Мәселе әрқашан құстарды аулаушыларды немесе жекелеген қылмыскерлерді ұстаумен шектелді.

2018 жылы Астанада ақсұңқарлар (Falco rusticolus) партиясын ұстау оқиғасы Қазақстандағы құқық қорғау және табиғатты қорғау органдарының «сұңқар» мафиясына қарсы іс-қимыл бойынша жұмысының басқа да қырларын көрсетеді. Қазақстан аумағында ұя салмайтын, қоныс аудармайтын және қыстамайтын сирек кездесетін құстың 23 басы Астана әуежайының аумағына қалай жеткені туралы бірде-бір тергеуші немесе прокурор сұрақ қойған жоқ. Ал бұл факті ителгіге қатысты болмаса да, Қазақстан аумағы арқылы сұңқар контрабандасының халықаралық қылмыстық айналымының бар екендігін тікелей көрсетеді. Сонымен бірге, елдің кеден органдары сұңқар контрабандасына қатысты тұтқындау статистикасы туралы ақпарат беруден ресми түрде бас тартады, бұл осы мәселеде елеулі сыбайлас жемқорлық құрамдас бөлігі туралы күдіктерді күшейтеді.

Соның салдарынан бізде мемлекеттік құқық қорғау және табиғатты қорғау органдарының сирек кездесетін сұңқарларды қорғауға байланысты ұлттық мүдделерді қорғау бойынша функционалдық міндеттерін орындамағанын көрсететін бірқатар жағдайлар бар.

Ителгінің популяциясына әсер ететін екінші маңызды мәселе – бұл сұңқардың негізінен қуаты 6–10 кВ әуе желілерінде (ӘЖ) қаза болуы. Бұл мәселенің жалпы халықаралық мойындалуы және әртүрлі шешімдері бар. Сондай-ақ біз «Жыртқыш құстар және энергетика» ғылыми-тәжірибелік семинарының жеке баяндамасында әуе желілеріндегі құстардың өлу мәселелерін шешуге қатысты мәселелерді талқылаймыз.

Қазақстандағы ителгілерді сақтауға әсер ететін тағы бір мәселе – ителгілерді табиғи ортаға шығару тәжірибесі. Қоғам үшін қолжетімсіз/толық емес шығарылымдар туралы деректер, мұндай шығарылымдарға түсініксіз және қолжетімсіз биологиялық негіздемелер және ителгілерді әкелу кезіндегі бақылаудың төмен деңгейі Қазақстандағы ителгілерді сақтау үшін бірқатар тәуекелдер тудырады. Олардың арасында:
1) Мұндай шаралар ителгі популяциясын қалпына келтіруге ықпал етеді деген қате пікір тиісті Министрлікте жалған тыныштық туғызуда. Бұл бірқатар маңызды және шұғыл мемлекеттік шараларды кейінге қалдыруға алып келеді;
2) Бөтен түрді/түршені реинтродукциялау немесе шығару қаупі. Мысалы, 2021 жылдың сәуір айында табиғатқа жіберілген лашынның және ителгінің фото/бейне материалдарын зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, БЗСО (BRCC) мамандары бейнетаспаға түсірілген лашынның Тынық мұхиты жағалауында (Командер және Алеут аралдары) мекендейтін, Falco peregrinus pealei (Алеут лашыны) кіші түріне жататынын анықтады;
3) Адамдарда сыртқы түрімен (импринт) сақталып қалған түрді/түршені реинтродукциялану қаупі. Бұрын сұңқар аңшылығында қолданылған және коммерциялық қасиетін жоғалтқан көптеген құстарды Қазақстанға реинтродукциялау құсы ретінде әкелуіні мүмкін. Мұндай құстар, әсіресе гибрид болса, мүмкін олар қауіп ретінде қабылданып, жабайы құстарға қатер төндіреді;
Саулығы нашар немесе табиғатта өмір сүруге бейімделмеген құстарды шығару қаупі. Мысалы, ителгіні 2023 жылдың мамыр айында шығарылған кезде оның қорек қоры ескерілмеді (Бұл ретте, 2019 жылдан бастап Қазақстанда ителгінің негізгі қорегі болып табылатын кеміргіштердің, әсіресе саршұнақ тиін (Spermophilus sp.) мен үлкен құмтыщқанның (Rhombomys opimus), ең ірі тоқырауларының бірі байқалады);.
5) Екі маңызды факторды бөлек атап өту керек:
5.1) Ересек кезінде шығарылған, бұ- рын сұңқар аңшылығында пайдаланылған немесе тәлімбақтарда өсірілген құстардың көпшілігінің Қазақстан үшін репродуктивті құндылығы нөлге тең;
5.2) Қазақстанның уәкілетті органдары Қазақстан аумағына әкелінетін және шығарылатын құстарды егжей-тегжейлі фото/бейнесін түсіруді жүргізбейді, бұл құстардың түр тазалығын/сәйкестендіруді дербес тексеруді мүмкін емес етеді. Оның үстіне босатылып шығарылған құстардың генетикалық сараптамасы жоқ.

Осылайша, Қазақстанда ителгіні сатаудың кем дегенде үш негізгі ірі мәселесі бар:
А) Қазақстандағы құқық қорғау және/немесе қоршаған ортаны қорғау органдарының сыбайлас жемқорлыпен байланысты болуы мүмкін ұйымдасқан қылмыстың жоғары деңгейі;
B) 6–10 кВ ӘЖ ителгілердің қаза болу мәселесі;
C) Қазақстан аумағына ителгіні әкелу мен шығарудың әлсіз бақылауы және ашық емес тәжірибесі.

Қазіргі қалыптасқан жағдайда БЗСО (BRCC) екі негізгі мәселені шешуге ұмтылуда:
1) Қазақстанның ителгіге қатысты мемлекеттік деңгейде ресми ұстанымын қабылдауы, онда Үкіметтің осы түрге деген көзқарасын, оны сақтау стратегиясын, қорғау тәсілдерін және т.б. анықтауы.
2) Қазақстан Республикасының ашытық пен қоғамның есеп беруі қағидаттарын негізінде ителгіні хэкинг әдіспен реинтродукциялауға байланысты ірі халықаралық жобаны ықтимал іске асыру және қаржыландыруға Халықаралық қорлардың (соның ішінде Парсы шығанағы елдерінің) назарын аудару.

---