"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАЗАҚСТАН МЕН РЕСЕЙДЕ ИТЕЛГІНІҢ ҚАЗІРГІ МӘРТЕБЕСІ

Карякин И.В., Николенко Е.Г., Шнайдер Е.П. (Қанатты жыртқыштарды зерттеу және сақтау ресейлік желісі; «Сибэкоцентр» ЖШҚ, Новосибирск, Ресей)

---

Контакт:
Игорь Карякин ikar_research@mail.ru
Эльвира Николенко elviranikolenko@gmail.com
Елена Шнайдер equ001@gmail.com
Ұсынылатын дәйексөз: Карякин И.В., Николенко Э.Г., Шнайдер Е.П. Қазақстан мен Ресейде ителгінің қазіргі мәртебесі. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 450–458. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-450-458 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35225

---

Ресей мен Қазақстанда ителгінің (Falco cherrug) таралу аймағы мен саны жүйелі түрде азайып келеді. Асырап айтпай-ақ, ителгілерді Палеарктикадағы жыртқыш құстардың ең жойылып бара жатқан түрі деп айта аламыз.

Әдеби деректерге сәйкес жасалған қайта жаңғыртып құру XX-шы ғасырдың 70-жылдарында Ресейдегі түрлер санының кем дегенде 9–10 мың жұп (Galushin, 2004; Карякин, 2008) деп бағаланып, ал Қазақстанда шамамен 15-тен астамы мың жұп ұялаған, өйткені, 1990 жылдары олардың саны 5218 (4808–5628) жұпқа бағаланған. 2003 жылы Қырымды есептемегенде, Ресейдегі жалпы саны 2520 (2115–2925), 2004 жылы – 2108–2915 ұя салатын орынға бағаланды (Карякин және т.б., 2005). 2010 жылға қарай Қырымдағы ителгідер саны 163-181 жұпқа бағаланды (Милобог және т.б., 2010).

2004–2018 жж. аралығында түрдің Еділ бойында, Оңтүстік Оралда ұя салуы толығымен жойылып, Батыс Сібірдің жазық бөлігінде іс жүзінде жоғалып кетті. 2014 жылға қарай Ресейде ителгілердің саны 1869 (1628–2197) жұп, ал 2018 жылға қарай – 1530–1925 жұп болды, оның ішінде 1103–1216 жұп Алтай-Саян аймағында (АСА), 185-230 жұп – Байкал өңірінде, 72–264 жұп – Даурияда және 145–184 жұп – Қырым Республикасында ұя салды (Карякин және т.б., 2006; 2011; 2018; Карякин, Николенко, 2015).

Түріне тұрақты мониторинг жүргізілетін АСР-да ителгілердің ең сәтті ресейлік популяциясында саны 20 жыл ішінде 43% -ға азайды (Карякин және т.б., 2018). Егер 1990 жылдардың аяғында АСА-да 2056 (1962–2150) жұп ұя салады деп күтілсе, 2019 жылға қарай қазірдің өзінде 1130 (1076–1179) жұп болады деп күтіледі. Дегенмен, басқа аумақтармен салыстырғанда, АСА-дағы түрлердің жағдайын жағымды деп бағалауға болады. Қырым түбегі үшін ителгілердің санының азаюы 2015 жылға қарай 5 жыл ішінде 4,1-ден бастап 17,7%-ға дейінгі аралықта анықталады (Милобог және т.б., 2010; Карякин, Николенко, 2015).

Байкал аймағында ителгілердің кейбір шағын ұя салатын топтары саталуда, жергілікті зерттеушілер бұл жағдайды тұрақты түрде нашар деп бағалайды. Байкалдың арғы жағында, Даурск қорығының қорғалатын аймағында 150 км құстар үшін қауіпті ЭБЖ ҚҚҚ жабдықтағаннан кейін 2017 жылға қарай түрлердің саны 2010 жылмен салыстырғанда 3 есе өсті (Горошко, 2018), бірақ бұл жағдайда біз бірнеше жұп туралы ғана айтып отырмыз. Приморьеде соңғы жылдары қыстайтын ителгілер жиі кездеседі (Катугин, жеке байланыс), Қытаймен шекарадағы Манчжурияда ұя салатын топтың қалуы мүмкін, бірақ бұл туралы деректер жоқ. Ресейдегі ителгілердің қазіргі саны, оның үлкен популяциясының теріс динамикасын ескере отырып, 1356–1618 жұпқа бағаланады (Карякин және т.б., 2020).

Қазақстанда 2010 жылғы жағдай бойынша олардың саны 2030 (1882–2179), ал 2012 жылы 1500 жұптан аспайды. Қазақстанда 20 жыл ішінде санның тө- мендеуі 60%-дан астам болды (Карякин және т.б., 2015). 2011–2023 жылдары авторлар мен басқа зерттеушілер Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы түр топтары орындарына жүйелі түрде барып, белгілі ұя салатын жерлерді жүйелі түрде тексеруді немесе бір реттік бақылауларды жүргізді. Есепте барлық қол жетімді деректерді жинақтауы беріледі.

2022–2023 жылдары BRCC жобасы аясында CEPF және WWF қолдауымен тұрақты топтар 2010 жылға дейін саталған Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумақтары мұқият зерттелді. Осылайша, Қаратау тауларында және оған жақын аумақтарда 2022 жылы ителгілердің саны 46 (28–66) ұя салатын жұпқа бағаланады, 2010 жылмен салыстырғанда 77% төмендеді (Карякин және т.б., 2022). 2023 жылы Тарбағатай таулары, Жоңғария, Шу-Іле таулары және Балқаш өңіріндегі ұя салатын ауматарды тексеру ителгінің негізгі қоректік ресурсы ұсақ топтық құстар (ұзақтар Corvus frugilegus шауқарғалар Corvus monedula ала қараторғай Sturnus roseus) болып табылатын тас жолдардан шалғай жерлерде ұя салудың жекелеген жағдайларын көрсетті. Сыуғаты және Боғыты тауларында соңғы 5 жылда кеміргіштердің мүлде жойылып, ителгі ұя салмаған (А. Коваленко, П. Пфандер, жеке байланыс). Орталық Қазақстанның оңтүстігіне авторлар 2017 және 2018 жылдардың шілдесінде барған – Қарағанды облысында бір айға созылған экспедицияларда түр бір рет те кездеспеген. Түрдің ең ірі популяцияларының бірі 2010 жылға дейін сақталған Батыс Қазақстандағы Үстірт шоқыларында (Пфеффер, Карякин, 2010) соңғы 10 жылда эпизодтық мониторинг жүргізілді, бұл үнемі тексерілетін ұя салатын көптеген аймақтарында сұңқарлардың жойылып кеткенін көрсетті. (М. Пестов, А. Паженков, И. Смелянский, жеке байланыс). Наурызым қорығында 2001 жылдан бастап ителгілердің ұя салатын тобының санының өзгеруінде теріс үрдіс байқала бастады: 2001–2004 жж. саны 17-ден 20 жұпқа дейін ауытқиды, 2005 жылы 15 жұп, ал 2006–2008 жылдары 14 жұп (Брагин, Брагин, 2009) белгіленді, бірақ соңғы жылдары мұнда мониторинг жүргізілмеді. Көкшетау қыраттарында және Павлодар және Семей облыстарындағы Ертіс ормандарында ителгілерге бақылау жүргізілмеген. Алайда, өрттер мен ағаш кесу нәтижесінде орман екпелері алқаптарының қысқаруын ескере отырып, түрлер санының айтарлықтай қысқаруын күтуге болады – бұл РФ Алтай аймағында ителгілердің толығымен дерлік жоғалып кеткені сияқты. Айта кету керек, осыған қарамастан заңсыз аң аулаушылар Алтайдың ормандары мен тау бөктерінде көшіп-қонушыларды аулауды жалғастыруда (РФ Алтай өлкесінің аңшылық қадағалау департаментінің мәліметтері) және аңшылардың осы аумақта болуы осы аумақта ителгілердің ұя салатын қандай да бір тобын қалпына келтіру мүмкіндігін бермейді.

Ителгілердің санын азайтудың жағымсыз факторлары туралы негізгі ақпаратты AСА-да трекерлермен белгіленген құстардың тағдырын талдаудан, сондай-ақ RRRCN.RU веб-сайтының мекенжайы көрсетілген сақиналардың «қайтарылымы» туралы ақпараттан алынды. көрсетілген. 2002–2023 жж трекерлермен барлығы 52 ителгілердің балапандарын белгіленді. Тіршіліктерінің бірінші күнтізбелік жылында тек 4 құс аман қалды, бірақ бәрібір екінші жылында қаза болды немесе ауланды. Сондай-ақ жылдар бойы 13 сақиналардың «қайтарылымы» болды.

Құстардың кетуінің сенімді себептерінің ішінде бірінші орында – сұңқарларды аулау қажеттіліктері үшін, бұл, біз көріп отырғанымыздай, тұрақсыз, өйткені бұл ителгілер санының үнемі азаюымен жүреді. Осылайша, Моңғолияның солтүстігінде заңды аңшылыпен айналысып жүрген аңшылар бізге сақиналармен және/немесе трекерлері бар құстарды аулаудың 6 оқиғасы туралы хабарлады. Осының арқасында біз ителгілерді жабайы табиғаттан алып қоюдың орасан зор ауқымын білеміз. Осылайша, трекері бар құстардың бірі (Митюня) бір маусымда екі рет ұсталған. Сондай-ақ, аналықтардың басымдылықпен жойылуы популяцияда бос аналықтардың жоқтығынан, көп жылдар бойы жалғызбасты аталықтардың телімдерді сақтауымен, сондай-ақ АСАда байқалатын жұптағы аналықтардың жыл сайын дерлік өзгеруімен расталады (біз 1999 жылдан бастап бақыланатын ұя салатын жерлерде аталықтары мен аналықтарының орташа жастарын есептедік.).

Екінші маңызды фактор – ЭБЖ құстардың электр тоғынан мерт болуы. Сонымен қатар, Ресейде 2010 жылдан кейін аман қалған ұя салу топтарындағы құстар үшін қауіпті ЭБЖ көпшілігі ҚҚҚ жабдықталып немесе қайта құ- рылды. Соңғы 7 жылда тек нашар жабдықталған ЭБЖ немесе ҚҚҚ тозған кезде ғана өлімнің жекелеген жағдайлары байқалады. 2010 жылға дейін ителгілердің қырылуы тіркелген өзге өңірлерде қазір ұя салатын топтар жоқ. Үшінші фактор – қорек-жем ресурстарының жетіспеушілігі.

Осылайша, Моңғолиямен шекарадағы АСА-да даур шиқылдағының (Ochotona dauurica) ұзаққа созылған тоқырауы соңғы 4 жылда бақылау орнында ұя салудың 16 жұптан бір жұпқа дейін азаюына әкелді, олар 2023 жылы тек бір ғана балапан қоректендірді. Қазақстанда 2017 жылдан бастап кейбір ұя салатын жерлер де кеміргіштер санының терең тоқырауына байланысты бос қалды. Бұл ретте, заңсыз аң аулау аймақтарынан шалғайдағы, қауырсынды олжалардың мол қоры бар, ұя салатын жұптардың тығыздығы төмен аумақтарда ителгі бір уақытта 5–6 балапанды сәтті қоректендірді.

Теріс факторлардың ішінде улануды төртінші орынға қоямыз:
(1)Fнтикоагулянттар-родонтецидтер – осы себепті Алтай тауларында үлкен топ 50% -ке азайды – бұл ретте, аулау әсерінен айырмашылығы, аталықтары да, аналықтары да ұя салатын аумақтардан жоғалып кетті. Химиялық талдау үшін жасаң ителгілердің мүрделерінен тіндерді жинау мүмкін болмады, бірақ улану жақын жерде мерт болған кезқұйрықтар (Milvus migrans) мен дала қырандарының (Aquila nipalensis) талдаулары арқылы дәлелденді.
(2) Карбофуран – көгершін өсірушілер арнайы шығарған көгершіндерді өңдеу арқылы. Ресейде, АСА мен Кавказда ірі сұңқарлардың улануының 30-дан астам жағдайы туралы ақпарат алынды, соның ішінде 6 ителгі.

Біз атап өткен соңғы фактор климаттың өзгеруі болып табылады, бұл көптеген ACА топтарында үнемі төмен репродуктивті табыстылыққа әкеледі:
1) ашық ұяларда дауыл мен бұршақ кезінде балапандардың ерте мерт болуы;
(2) ылғалдың әсерінен болатын шілдедегі қарқынды вегетациялық кезеңде өзін-өзі қоректендіре алмайтын балапандардың қаза болуы. Бұл жағдайда, тіпті мол қорек-жем қоры болса да, жасаңдары ұя салатын жерлерден ұшып кетпей тұрып мерт болады.

Ителгілерді сақтау үшін кешенді шаралар қажет:
(1) Ұя салатын жерлерде де, көші-қон жолдарында да, қыстайтын жерлерде де сұңқарларды заңсыз аулауға қарсы күрес;
(2) Моңғолияда сұңқарларды заңды түрде аулауға бақылауды күшейту және ресейлік құстар қоныс аударатын және қыстайтын Батыс Моңғолияда құстарды аулауға тыйым салу;
(3) Түрлер таралу аймағының барлық елдерінде ЭБЖ құстарды қорғау шараларын жүзеге асыру;
(4) Көгершін өсірушілердің құстарды улау жағдайларын анықтау және жолын кесу, улаушылардың нәтижелерін әлеуметтік желілерде еркін көрсетіп отырып, аса ауыр істерді сотқа беру;
(5) жасанды ұя салатын орындарға сұңқарларды тарту жөніндегі іс-шараларды, оның ішінде энергетикалық ұйымдармен бірлесе отырып ЭБЖ орналастырылған жасанды ұя салатын орындарға ұя салып, көбейетін құстарды тарту жөніндегі бағдарламаларды іске асыру аумағын кеңейту;
(6) Табиғи жағдайларда балапандардың тіршілік ету коэффициентін жасарту бойынша іс-шараларды жүзеге асыру – табиғи ұяларды нығайту, балапандарды қоректендіру, тегелеу кезінде саңырауқұлақтар мен жіліншіктеріне тату салу, аңшылар үшін сұңқарлардың коммерциялық тартымдылығын төмендету;
(7) Тәлімбақтарда өсірілген сұңқарларды босатылған құстардың балсірілеріне және жіліншіктеріне міндетті түрде тату жасай отырып, хеккинг әдісімен табиғатқа жіберу.

---