"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘУЕ ЭЛЕКТР ЖЕЛІЛЕРІНДЕГІ ҚҰСТАРДЫ ЭЛЕКТР ТОҒЫНАН ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ КЕЙБІР АСПЕКТІЛЕРІ

Пестов М.В. («Дронт» экологиялық орталығы, Нижний Новгород, Ресей)
Оңғарбаев Н.Х. (Биоалуантүрлілікті зерттеу және сақтау орталығы, Астана, Қазақстан)

Контакт:
Марк Пестов vipera@dront.ru
Оңғарбаев Нұрлан nongarbayev@brcc.kz
Ұсынылатын дәйексөз: Пестов М.В., Онгарбаев Н.Х. Қазақстандағы әуе электр желілеріндегі құстарды электр тоғынан қорғау мәселелерінің кейбір аспектілері. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 390–394. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-390-394 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35156

Қазақстан аумағында орташа қуаттылығы (6–10 кВ) электр желілерінде (ЭЖ) электр тоғының соғуынан жыртқыш құстардың жаппай қырылу проблемасы КСРО дәуірінен бері белгілі және әлі де өзекті болып отыр.

Біздің топ бұл мәселемен 2010 жылдан бері айналысып келеді (Сараев, Пестов, 2011; Пестов және т.б., 2012, 2015, 2019, 2021). Өткен жылдары біз бұл мәселенің әртүрлі аспектілеріне бірнеше рет тап болдық және әуе желілерін жобалау, салу, пайдалану және қайта құру кезінде белгілі бір техникалық шешімдерді қолданудың орнитофауна үшін салдарын байқадық. Бұл есеп Қазақстандағы ӘЖ жабдықтауда техникалық шешімдердің кейбір нұсқаларын қысқаша шолуға арналған.

Көптеген зерттеулер құстар үшін ең қауіпті конструкция 180˚ төңкерілген Ттәрізді металл жерге тұйықталған, темірбетонды тірекке орнатылған, оқшауланбаған тоқ өткізетін сыммен біріктірілген түйреуіш оқшаулағыштары бар траверс екенін растады. Өкінішке орай, дәл осы ӘЖ дизайны Қазақстанда әлі де кеңінен қолданылады, мұндай желілердің жалпы ұзындығы ондаған мың шақырымды құ- райды. Алаңдататын Т-тәрізді қону орындарын, металды «мұртшаларды» немесе қосымша «бос» оқшаулағыштарды орнату арқылы оны құстар үшін қауіпсіз ету әрекеттері тиімсіз, ал «мұртшалар» жағ- дайында - зиянды болып шықты. Әлбетте, биоалуантүрлілікті сақтау тұрғысынан ең оңтайлысы балама шешімдер пайдасына ӘЖ пайдаланудан бас тарту болып табылады, бұл сымдармен соқтығысқан кезде құстардың электр тоғының соғуынан және механикалық зақымданудан қаза болмауын толығымен болдырмауға мүмкіндік береді, сонымен қатар ландшафттың эстетикалық құндылығын сақтайды, бұл ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін өте маңызды. Қазақстандағы осындай үдемелі және жауапты көзқарастың жарқын мысалы ретінде «Бейнеу-Шымкент газ құбыры» ЖШС-не тиесілі «Бейнеу-Шымкент» газ құбырын айтуға болады. Бұл құбырда ілеспе ӘЖ жоқ, бұл жағдайда электрохимиялық қорғанысты катодтық қорғаныс станциялары (КҚС) қамтамасыз етеді. Осы газ құбырындағы барлық КҚС құрылғылары АҚШ-да Capstone Green Energy Corporation (CGRN) шығарған Capstone С30/С65 автономды микротурбиналық электр станцияларынан қуат алады. Қазақстандағы CGRN ресми дистрибьюторы «Synergy Astana» ЖШС болып табылады. Біз болашақта бұл технология жаңа құбырларды салуда кеңінен қолданылады деп сенеміз және бұл тәжірибені насихаттау қажет деп санаймыз.

Тағы бір басым техникалық шешім - бұл электрлік жарақат алу ықтималдығын азайтып қана қоймай, сонымен қатар жұмыс кезінде қысқа тұйықталу ықтималдығын іс жүзінде жоққа шығаратын әуе желісі жабдығы үшін өздігінен оқшауланған сымды (ӨОС) пайдалану. Дегенмен, ӨОС қолдану тек өздігінен құстардың өлімін толығымен жоя алмайды.

Біздің зерттеулер Бейнеу-Шалқар темір жолының бойында өтетін ӘЖ-де көрсеткендей, құстар найзағайдың кернеуінен (жайдан) ӨОС жасаған ӘЖ қорғау үшін қолданылатын құрылғылармен байланыста болған кезде электр тоғының соғу мүмкіндігі сақталады. Құстарға қауіптілік дәрежесі осы құрылғылардың конструкциясына байланысты. Ұшқын саңылаулары бар сөндіргіштермен жабдықталған ӘЖ жыртқыш құстардың электр тоғының соғуынан қаза болуы байқалды. Бұл ретте, ұшқын саңылаулары жоқ ұзын-ұшқынды саңылаулармен жабдықталған ӘЖ құстардың өлімі байқалған жоқ. Осы негізде ұзақ ұшқынды саңылаулармен бірге ӨОС пайдалануды бүкіл Қазақстан аумағы бойынша ұсынуға болады. Ең оңтайлы жағдайда, бұл ірі жыртқыш құстарды ӨОС-ға қонудан алшақтатып, ӘЖ тірегінің траверсінде конструкция қосымша Т-тәрізді оқшауланған қондырғымен жабдықталуы мүмкін.

Соңғы жылдары Қазақстанда ӘЖ салуда және қайта құруда істік оқшаулағыштары бар дәстүрлі траверстің орнына, тәрізді аспалы оқшаулағыштары бар «қарлығаштың құйрығы» траверсі кеңінен қолданылуда. Бұл конструкцияны пайдалану қаза болып жатқан құстардың санын азайтады, бірақ, өкінішке қарай, траверстің көлденең құрамдас бөлігі мен арақашықтық арасындағы жеткіліксіз қашықтыққа байланысты, оның үстінде орналасқан тоқ өткізетін сымның (шамамен 70 см) басына тиіп, қысқа тұйыталуға әкеліп, бүркіттерді қоса алғанда, ірі жыртқыш құстардың өлу фактілерін жоққа шығармайды.

Қазақстанның кейбір аймақтарында КСРО кезінен бері болжам бойынша ағаш бағандарға жасалған ӘЖ және ағаш траверстері бар темірбетон бағаналардағы ӘЖ сақталған. Ағаштың диэлектрлік қасиеттеріне байланысты бұл құрылымдар электр тоғының соғу мүмкіндігі тұрғысынан құстар үшін салыстырмалы түрде қауіпсіз. Дегенмен, мұндай ӘЖ үлесі аз және уақыт өте келе ол одан әрі азаюы мүмкін. Қазіргі заманғы ағаш тіректер мен оқшауланған композитті траверстерді пайдалану өте перспективалы екені анық, алайда бұл технологияларды Қазақстанда қолдану фактілері қазіргі уақытта бізге белгісіз.

Барлық басқа жағдайларда істік ошаулағыштарымен және «қарлығаштың құйрығы» траверстері бар дәстүрлі көлденең траверстермен ӘЖ траверстердегі оқшаулағыштарға бекіту нүктесінде, салыстырмалы қауіпсіздігі тоқ өткізгіш сымдардың шағын (50–100 см) учаскелерін оқшаулайтын полимерлік құстарды қорғау құрылғыларын (ҚҚҚ) пайдалану арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін. Соңғы онжылдықта Қазақстанда ошаулағыш ҚҚҚ қолдану тәжірибесі кеңінен таралып келе жатыр. Дегенмен, біздің байқауларымыз бойынша, ҚҚҚ-мен жабдықталмаған орнитоцидтік ӘЖ үлесі әлі де өте үлкен және ҚҚҚ-дың нақты тиімділігі пайдаланылатын өнімдердің сапасына және оларды таңдауға және техникалық талаптардың қатаң сақталуына, монтажына қатты байланысты.

Осылайша, Қазақстанда соңғы жылдары электр тоғының соғуынан ӘЖ құстардың жаппай қырылуы мәселесін техникалық деңгейде шешуде айқын ілгерілеушілік байқалады, бірақ қабылданған шаралар бұл мәселені түбегейлі шешу үшін әлі жеткіліксіз. Бұл салаға озық технологияларды кеңінен және тезірек енгізу үшін қолданыстағы нормативтік-құқықтық базаны жедел түрде түзету қажет екені анық.