"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
СЛОВАКИЯДАҒЫ ОРТА КЕРНЕУЛІ ЭЛЕКТР ЖЕЛІЛЕРІНДЕ ЭЛЕКТР ТОҚТЫҒЫНАН ҚАРАҚҰСТАРДЫҢ ҚАЗА БОЛУЫ – СЕБЕПТЕРІ МЕН ШЕШІМДЕРІ
Галис М., Слободник Р., Хавко Дж. (Словакияның қанатты жыртқыштарын сақтау, Братислава, Словакия)
Контакт:
Марек Галис galis@dravce.sk
Роман Слободник slobodnik@dravce.sk
Йозеф Хавко chavko@dravce.sk
Ұсынылатын дәйексөз: Галис М., Слободник Р., Хавко Й. Словакиядағы орта кернеулі электр желілерінде электр тоқтығынан қарақұстардың қаза болуы – себептері мен
шешімдері – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 364–369. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-364-69 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35142
Словакиядағы жыртқыш құстардың өліміне әкелетін жетекші факторлардың бірі орташа қуатты электр беру желілері болып табылады. ЭБЖ жиі құрбандарының тізіміне қарақұс (Aquila heliaca) сияқты сирек кездесетін түрлер кіреді. Көптеген ұя салатын жұптар бірте-бірте тау етегінен жақын маңдағы ауылшаруашылық ландшафттарына көшеді, оларда электр тоғының соғуынан қаза табу қаупі жоғары, өйткені олар қонып демалу үшін жиі электр бағандарын пайдаланады.
Қарақұс (Aquila heliaca) ЭБЖ тірегінде. Р. Бекмансуровтың фотосы.
Словакиядағы ЭБЖ құстардың қаза болу мәселесін жеңілдету үшін шешімдерді іздеу 1991 жылдан бері жалғасуда. Мәселені түсінуге LIFE Energy жобасы ерекше үлес қосты (2014 жылдан 2019 жылға дейін жүзеге асырылды), оның барысында 2014 жылдан 2016 жылға дейін 61 мыңға жуық орташа ЭБЖ тіректеріне жүйелі мониторинг жүргізілді. Қазаға ұшыраған құстар табылып, олар үшін электр тоғының соғуы өлімінің негізгі себебі деп танылды. Барлық сәйкестендірілетін қалдытардың (4353 бас құс, 84 түрлер) 80% дерлік (2992 бас құс, 35 түрлер) электр тоғының соғуы нәтижесінде қаза болды. Бұру аспаптары бар тіректер, анкерлі және оқшаулағыштардың үстіне лақтырылған шлейфтері бар тіректер ең қауіпті конструкция нұсқалары болып шықты (1-сурет), электр тоғының соғуынан қаза болған құстардың жалпы санының 34,72% (орта есеппен 0,22 мүрде) қазасына қатысты.
Қарақұстардың популяциясының тұ- рақты мониторингі 1977 жылдан бері жүргізіліп келеді, ол жылдары ұя салатын популяцияның мөлшері 2-ден 10 жұпқа дейін ауытқиды. 2000 жылдан кейін ойпатты жерлерде қоныстану байқалды және тиісінше популяциясының бірте-бірте көбеюі мақсатты табиғатты қорғау шараларымен қамтамасыз етілді. 2022 жылы Словакиядағы популяция саны 90 асыл ұя салатын жұпқа жетті, олардан 108 балапан пайда болды.
Сур. 1. Бұрмалары бар тірек (сол жақта) және оқшаулағыштардың үстіне төселген шлейфтары бар тірек (оң жақта) Словакияда электр тоғының соғу қаупін жоғарылатады. Словакияның жыртқыш құстарын қорғау қоғамының фотосы.
1993 және 2022 жылдар аралығында біз Словакияда қарақұстардың 28 қазасын анықтадық. Ең ауқымды мониторинг LIFE Energy (2014–2019) жобасын жүзеге асыру кезінде жүргізілді, ол кезде электр тоғының соғуынан зардап шеккен 16 құс табылды, басқа жылдары бұл кездейсоқ табылғандар. Сондықтан берілген сандар Словакиядағы 22 кВ желілердегі қарақұстардың өлімінің наты деңгейін көрсетпейді. Қаза болған құстар, ең алдымен, істік оқшаулағыштары бар тіректердің ең көп таралған түрлерінің астында табылды. Мәселе әсіресе жаңадан туған балапандар мен ысылмаған бір жыл бұрынғы туылған балапандардың алғашқы ұшуы, қонуы және самғап ұшулары кезінде қатты болды (2-сурет).
Сур. 2. 22 кВ желі тірегіне қону кезінде ток соғып қаза болған жасаң қарақұс. Денедегі ток соғу белгілері құстың денесіне тоқтың кіру нүктелерін көрсетеді. Словакияның жыртқыш құстарын қорғау қоғамының фотосы.
Өлім-жітім қаупінің ең азы антиқондырғы элементтерімен жабдықталған аймақтарға қарағанда, құстардың траверстерге қауіпсіз қонып отыруына мүмкіндік беретін құрылғылар пайдаланылған жерлерде анықталды. Нәтижесінде ЭБЖ иелері қауіпсіз траверсті конфигурациясы бар тіректерге (жаңа желілерді төсеу үшін) немесе оқшаулағыш материалдар мен элементтерге артықшылық берді (3 және 4-сурет).
22 кВ орташа электр желілері мыңдаған тіректерден тұрады. Сондықтан бірінші кезекте негізгі күштер шоғырлануы тиіс басым аймақтарды (ұя салатын аумақтар, қоректену аймақтары және т.б.) белгілеу маңызды. Бұл тәсіл Словакияның Қанатты жыртқыштарды қорғау қоғамдастығы және Словакия тарату желілерінің операторларының ынтымақтастығымен, сондай-ақ «LIFE Свободное Небо Дуная»1 жобасы аясында толығымен жүзеге асырылды, ол 800 аса қауіпті электр желісіндегі тіректерінде құстардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Сур. 3. Жаңа желілерді тарту үшін «иіндері» жоғары қарай иілген траверстер жиі қолданылады. Бұл әрі ұзақ уақытқа жарамды, әрі өте тиімді әдіс. Словакияның жыртқыш құстарды қорғау қоғамының фотосы.
Жобаны LIFE бағдарламасы бойынша Еуропалық комиссия және Словакия Республикасының Қоршаған ортаны қорғау Министрлігі қаржыландырады. Жасаң құстарға орнатылған спутниктік таратқыштар сонымен қатар басым тіректерді анықтауға кө- мектеседі және өлім-жітім дәрежесін жақсырақ түсінуге көмектеседі (2022 жылы таңбаланған әрбір 6 биыл туылған балапанның біреуі электр тоғының салдарынан қаза болды). ЭБЖ қаза болудың алдын алу әсіресе қарақұстардың жағдайында маңызды, өйткені тіпті бір адамның жоғалуы жергілікті популяцияның тіршілік ету қабілетіне теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан, анықталған жоғары тәуекелді тіректердің көпшілігін тарату желілерінің операторлары арнайы негізде оқшаулады. Словакияда жабайы құс түрлерін электр желілерінде қазадан қорғау қажеттілігі заңнамалық деңгейде белгіленген. Жобада тек сынақтан және тәуекелді бағалаудан өткен траверстер мен қорғаныс элементтерінің бекітілген конструкцияларын пайдалануға болады. Қанатты жыртқыштарды сақтаудың маңызды аспектісі барлық мүдделі тараптар арасындағы байланыс, өзара сенім және ағымдағы біліммен бөлісу болып табылады.
Сур. 4. Құстардың траверстерді қону ретінде қауіпсіз пайдалануға мүмкіндік беретін оқшауланған элементтер, істік оқшаулағыштары бар тіректерде жиі қолданылады (сол жақта). Неғұрлым күрделі конструкция болған жағдайда (анкер немесе бұрмалары бар тірек), жалаңаш сымдарды және басқа тоқ өткізгіш элементтерді оқшаулаумен жабу жақсырақ (оң жақта). Словакияның жыртқыш құстарды қорғау қоғамының фотосы.