"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР

ҚАРАҚҰСТАРДЫҢ ДАҒЫСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЫ

Джамирзоев Г.С. («Дағыстан» қорығы, Махачкала қ,, Ресей)
Бекмансуров Р.Х. (Қазан федералды университеті, Елабуга институты; «Нижняя Кама» ұлттық паркі, Елабуга, Ресей)
Корепов М.В. («Сеңгілеев таулары» ұлттық саябағы, қ., Ресей)
Стрюков С.А. (Ульянов облыстық тарихи-өлкетану мұражайы, қ., Ресей)
Исмаилов Х. Н. («Дағыстан» қорығы, Махачкала қ., Ресей)

Контакт:
Гаджибек Джамирзоев dzhamir@mail.ru
Ринур Бекмансуров rinur@yandex.ru
Михаил Корепов korepov@list.ru
Станислав Стрюков stanislav_str@mail.ru
Хаджаман Исмаилов dr.hadis79@yandex.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Джамирзоев Г.С., Бекмансуров Р.Х., Корепов М.В., Стрюков С.А., Исмаилов Х.Н. Қарақұстардың дағыстандағы қыстауы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 323–327. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-323-327 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/351135

Дағыстан Республикасы мен оған іргелес Шешенстан Республикасы мен Ставрополь өлкесі аумағында қарақұстардың (Aquila heliaca) қыстау мониторингі 2022 жылы ақпан және желтоқсан айларында, NABU International Foundations және VGP қолдауымен «Кавказ» ғылыми-өндірістік орталығы, СОПР және Германияның NABU табиғатты қорғау одағы жүзеге асыратын «Қарақұстарды зерттеу және сақтау» жобасы аясында жүргізілді.

Бұл түрдің Шығыс Кавказ сырты қыстаулары орнитологтарға бұрыннан белгілі (Сатунин, 1907; Станчинский, 1914), алайда құстардың қыста болу сипаты және олардың Дағыстандағы аумақтық таралуы нашар зерттелген (Джамирзоев және т.б., 2013; Джамирзоев, Букреев, 2020). 2022 жылдың ақпан айында Дағыстанның жазықтары мен тау бөктерінде жүргізілген зерттеулер барысында қарақұстардың көптеген аумақтық жұптары ұя салатын жерлерге жақын мекендейтіні және бұл қырандардың басқа ірі қауырсынды жыртқыштармен бірге қоқыс күресінділерінде жинақталуы анықталды. Қыстайтын жасаң құстар басқа жыртқыштармен бірігіп те, ұя салатын типтік мекенде де байқалды. Бұл Дағыстандағы қарақұстардың қыстауы тұрақты және бүкіл қыс мезгілін қамтиды деп болжауға мүмкіндік берді. Бұл құстардың Предкавказьеде қыстайтынын біз Орта Еділ бойында – Ульянов облысы мен Татарстанда белгілеген қырандарды бақылаудың жеке нәтижелері де көрсетті. 2022 жылдың шілде айында ұя салатын қарақұстардың қоныс аударатын және қыстайтын жерлерін анықтау үшін біз «Кавказ» ҒӨО қолдауымен Терек өзенінің төменгі ағысы мен «Дағыстан» қорығының маңайында GPS/GSM трекерлерімен 4 жасаң қыранды белгіледік. Дағыстан қорығының маңында. Қыстаудың жүйелілігін растау мақсатында 2022 жылдың желтоқсан айында Дағыстанның жазықтары мен тау етегінің солтүстік және оңтүстік аудандарында қосымша далалық зерттеулер жүргізілді (Джамирзоев және т.б., 2023; Корепов, Стрюков, 2023).

Облыстың солтүстік бөлігінде Шешенстан мен Ставропольдің іргелес аудандарымен 2022 жылдың 8 желтосаны мен 17 желтоқсаны аралығында 41 күн қарақұс тіркелді. Көп жағдайда қырандар ересектер қыс бойы қалатын ұя салатын жерлерде, сондай-ақ ірі елді мекендер маңындағы азық-түлік қалдықтары үйінділерінде және тышқан текті кеміргіштердің мен көгершіндер (Columba sp.) тығыз қоныстанған ауылшаруашылық ландшафттарында тіркелді. (Колумба). Көбісі жалғыз немесе жұп болып, шағынырақ топтары қоқыс үйінділерінде тіршілік етті. Жыныстық жетілмеген құстардың үлесі 17% құрады.

Дәл осы мезгілде орталық және оңтүстік Дағыстанның жазықтары мен тау бөктерінде 86 қарақұс тіркелген. Мұнда да түрдің таралуы ұя салатын жерлермен тығыз байланысты болды, олардың жанында ересек аумақтық құстардың көпшілігі жыл бойы қалады. Сонымен қатар, қыстайтын құстар құс фабрикаларының азық-түлік қалдықтары үйінділеріне жиналады. Қыстайтын бүркіттердің арасында жасаң құстардың үлесі 43,02% (37 бас) құрады, бірақ олардың негізгі бөлігі (n=34) қоқыс үйінділері маңында шоғырланған. Ересек қырандар мен ұя салатын жұптар негізінен ЭБЖ тіректерінде табылды. Бұл ретте, бұ- рын бізге белгілі ұя салатын аумақтардың жартысында қыстайтын қырандар тіркелмеген. Бұл бір жағынан ұя салатын жерлерді аралауымыздың уақыты өте аз болуына байланысты.

Дағыстанның солтүстік бөлігіндегі жазықтарда 2022 жылдың желтоқсанында 12 түрдегі жыртқыш құстардың (n=238 бас) популяциясындағы қарақұстардың үлесі 17% құрады. Бұл жерде кездестіруде қарақұс аққұйрық субүркітінен (Haliaeetus albicilla) кейін екінші орында (36%). Aquila (n=43) түрлері өкілдері арасында қарақұстарды кездесуі дала қыранымен (Aquila nipalensis) (5%) салыстырғанда 95% құрады.

Орталық және оңтүстік Дағыстанның жазықтары мен тау бөктерлерінде қарақұстардың 15 түрлі (n>/i>=660) жыртқыш құстар популяциясындағы үлесі 13,03% (n=86) құрады. Мұндағы қарақұстарды кездестіру саны да аққұйрық субүркіттен (30,76%, n=203) және ақбас құмайдан (Gyps fulvus) 21,06% (n=139) және қара лашыннан (Aegypius monachus) 15,61% (n=103) төмен. Бұл ретте, Какашура ауылы маңындағы қоқыс үйінділерінде көшпелі құстардың көп шоғырлануында тіркелуімен байланысты болғанына қарамастан, тазқараның және ішінара ақбас құмайдың сандық көрсеткіштері негізгі зерттеу бағыттарына қатысы жоқ. Aquila (n=149) тұқымдас өкілдерінің арасында дала қыраны (37%) және бүркітпен (Aquila chrysaetos) (5%) салыстырғанда мұнда қарақұстардың кездесуі 58% құрады.

2022 жылдың шілде айында ұяларында трекерлермен белгіленген 4 жас бүркіттің 2-і негізінен Дағыстанда қыстап шықты, ал 2 бүркіт ұя салатын жерлерге жақын жерде қаза болған. Қашықтықтан жүргізілген бақылаудың нәтижелері көрсеткендей, аймақта қыстайтын жасаң құстар ересек құстарға қарағанда әлдеқайда үлкен аумақта қоныстарын аударады, бірақ соған қарамастан, қыста Дағыстан тау бөктеріндегі және Каспий маңы ойпатындағы ұя салатын жерлерге немесе ұқсас аумақтарда қалып, белгілі бір сақтанымпаздықты көрсетеді.

Қорытындылар:

Соңғы жылдары Дағыстанда қарақұстардың қыстауы тұрақты болып келеді. Ересек құстар әдетте ұя салатын жерлерде қыстайды, олар көбінесе жұп болып тіршілік етеді.

Жасаң құстар ересектерге қарағанда әлдеқайда үлкен аумақтарда қоныс аударады, бірақ, әдетте, қыста уақытының көп бөлігін ұя салатын жерлерде немесе ұқсас аумақтарда өткізеді.

Қыста Дағыстанға таралу аймағының солтүстік бөліктерінен қыстауға ұшып келетін құстар негізінен елді мекендер маңындағы азық-түлік қалдықтары үйінділеріне (негізінен құс фабрикаларының), сондай-ақ тышқан текті кеміргіштердің, қарғатектестер дің (Corvidae) мен көгершіндердің саны мол жайылымдық агроценоздар маңында болады.

Жасаң қарақұс Дағыстанда (Ресей) қыстауда. Р.Бекмансуровтың фотосы.