"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
2022–2023 ЖЫЛДАРДА ДАҒЫСТАНДА ҚАРАҚҰСТАРДЫҢ ҰЯ САЛУ ПОПУЛЯЦИЯЛАРЫН МОНИТОРИНГТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
Джамирзоев Г.С. («Дағыстан» қорығы, Махачкала қ,, Ресей)
Бекмансуров Р.Х. (Қазан федералды университеті, Елабуга институты; «Нижняя Кама» ұлттық паркі, Елабуга, Ресей)
Исмаилов Х. Н. («Дағыстан» қорығы, Махачкала қ., Ресей)
Контакт:
Гаджибек Джамирзоев dzhamir@mail.ru
Ринур Бекмансуров rinur@yandex.ru
Хадждаман Исмаилов dr.hadis79@yandex.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Джамирзоев Г. С., Бекмансуров Р.Х., Исмаилов Х. Н. 2022–2023 жылдарда Дағыстанда (Ресей) қарақұстардың ұя салу популяцияларын мониторингтеу нәтижелері. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 318–322. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-318-322 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35113
Дағыстан Республикасындағы қарақұстардың (Aquila heliaca) ұя салатын популяцияларына мониторингті біз 2021 және 2022 жылдары, NABU International Foundations және VGP қолдауымен «Кавказ» ғылыми-өндірістік орталығы, СОПР және Германияның NABU табиғатты қорғау одағы жүзеге асыратын «Қарақұстарды зерттеу және сақтау» жобасы аясында жүргіздік.
Ұя салатын қарақұс Дағыстанның ойпаты мен тау етегінде кездейсоқ кездеседі, ол жерден ұясы әлі табылмаған таулы аймақтарға анда-санда енеді. Ол шөлді-дала ландшафттарын, ашық аридті жерлермен шектесетін жазық және тау етегіндегі жалпақ жапырақты ормандардың шеттерін мекендейді. Ол ағаштарға ұя салады, ал құрғақ тау етегі мен ағашсыз жазықтарда ЭБЖ тіректеріне ұя салады. Ол агроландшафттарында кездеседі және тікелей қудалау мен қысымм болмаған жағдайда елді мекендердің маңында, қыстақтарда, автомобиль және темір жол бойында көбейеді (Джамирзоев, Букреев, 2020; біздің деректер).
Дағыстандағы түрлердің саны кейбір деректер бойынша 2009 жылы 30–40 ұя салатын жұп болса, 2020 жылы 50–60 ұя салатын жұпқа дейін бағаланды (Джамирзоев, Букреев, 2020), басқалары бойынша 2009 жылы кемінде 130–180 жұп (Белик және басқалар, 2011 жыл), және 2020 жылғы да саны сондай (Карякин, 2020).
2022 және 2023 жылдардағы далалық зерттеулердің нәтижелері бойынша, бұрын жиналған мәліметтерді ескере отырып, біз деректер базасына қарақұстардың 180 ұясы мен ұя салатын аумақтарын енгіздік, 2023 жылы оның 94 ұясының тіршілігі бар болып шықты.
Дағыстандағы қарақұстардың тұрғын ұялары (n=94; 100%) көбінесе үлкен теректерде (Populus) (n=47; 50%) және жоғары вольтты ЭБЖ тіректерінде (n=16; 17%) орналасқан. Сирек жағдайларда олар ұяларын шегіршіндерге (Ulmus) (n=6; 6,4%), еменге (Quercus) (n=3; 3,2%), талдарға (Salix) (n=2; 2,1%), инештерге (Robinia pseudoacacia) (n=2; 2,1%) және қарағайға (Pinus) (n=1; 1,1%) салады. Қалған 17 ұя (20,2%) орналасқан ағаш түрлерін анықтау мүмкін болмады.
Дағыстан Республикасының солтүстік бөлігінде (Терско-Кумск ойпаты – Ноғай даласы және Кума өзенінің төменгі ағысынан Терек өзенінің атырауының солтүстік бөлігіне дейінгі іргелес аумақтар), Ставрополь өлкесінің және Шешенстанның іргелес аумақтарыда 15 ұя салатын орын анықталды, оның ішінде 24-нің тіршілігі бар ұялар, 25-і ұя салынған ескі құрылымдар және 3 аумақтық ересек құстар ұя салатын орындар, бірақ ұялар табылмады. Мұндағы ұялардың ауматық таралуы Ноғай даласының оңтүстік бөлігіндегі жасанды орман екпелерімен, сондай-ақ өзендердің, каналдардың және жасанды су қоймаларының жағасындағы терек тоғайлары мен ағаш топтарымен шектеледі. Бұл ретте, Терек атырауының солтүстік бөлігінде ұялар мен ұя салатын орындардың көпшілігінің жанынан саршұнақ тәрізділердің (Spermophilus sp.) және басқа да тышқан текті кеміргіштердің колониялары табылды. Біз Ноғай даласының оңтүстік бөлігінде саршұнақ колонияларын кездестірмедік, бұл жердегі қарақұстардың негізгі қоректері тышқан текті кеміргіштер мен тағандар (Corvus frugilegus) болса керек.
Терск-Сұлақ ойпатында (Терек атырауының солтүстік бөлігінен Сулақтың төменгі ағысына дейін) бүркіттердің 59 ұя салатын жері тіркелді, оның 32-і тіршілігі бар ұялар, 25-і ұя салынған ескі құрылымдар және 2 ұя салатын орындар, онда ұялар табылмады. Бұл аумақта тіркелген ұялар мен ұя салатын орындардың аумақтық таралуы Терек және Сулақ өзендерінің төменгі ағысының бойындағы ормандармен немесе егістіктер мен жайылымдардағы топтар мен жеке ағаштармен шектеледі, мұнда да саршұнақтар мен басқа тышқан текті кеміргіштердің колониялары көп жағдайда кездеседі. Бүкіл аумақта көптеп кездесетін тағандар колониялары, сондай-ақ қарақұстар үй құстары мен көгершіндерді (Columba sp.) аулай алатын мал шаруашылығы қоныстары (қыстақтар) екінші реттік қоректену маңызы бар болуы мүмкін.
Орталық тау етегінде және Сулақтың төменгі ағысынан Халагорк өзенінің тө- менгі ағысына дейінгі іргелес жазықтарда бүркіттердің 57 ұя салатын орны тіркелді, оның 34-нің тіршілігі бар, 18-і ұя салынған ескі құрылымдар және 3 болжамды ұя салатын жерлер, оларда ұялар табылмады. Мұнда да күн қарақұстардың ұя салатын аймақтары саршұнақтар мен соқыртышқандар (Microtinae) колониялары бар жайылымдық агроценоздармен шектелгені анық. Мұндағы қарақұстардың ұялары көбінесе жоғары вольтты ЭБЖ тіректерінде және автомобиль және темір жол бойындағы жасанды орман екпелерінде, сондай-ақ егістіктер мен жайылымдар арасында орналасады.
Приморск ойпатында және Оңтүстік Дағыстанға іргелес тау етегінде, Халагорк өзенінің төменгі ағысынан Самурдың тө- менгі ағысына дейін 14 ұя салатын орын анықталды, оның 4-нің, 9-ы ұя салынған ескі құрылымдыр және 1 болжанған ұя салатын орын, ол жерде ұя табылмаған. Мұнда ұялар мен ұя салатын орындардың аумақтық таралуы саршұнақ колонияларымен іс жүзінде байланысты емес. Дағыстанның оңтүстігінде қарақұс көбінесе ұсақ ормандардың шетінде және жеке теректерде егістіктер мен жайылымдар арасында ұя салады, онда саны көп соқыртышқандар кездеседі.
Жалпы, Дағыстан Республикасының жазық және тау етегіндегі аймақтарында қарақұстың ұя салатын жерлері саршұнақтар мен тағандардың қоныстарымен, ал аз дәрежеде соқыртышқандармен және басқа тышқан текті кеміргіштермен байланысты. Қарақұстың ең жоғары ұя салу тығыздығы Терек-Сұ- лақ ойпатында және Дағыстанның орталық тау етегінде Приморск ойпатының іргелес аудандарында байқалды, бұл ең алдымен осы аумақтарда саршұнақтардың (Spermophilus pygmaeus) санының, сондай-ақ, бәлкім, тағандар колонияларының көп болуымен байланысты. Мұнда қарақұстардың ұя салатын жерлері орман белдеулерімен шектесетін егістіктерге және саршұнақтар мен соқыртышқандар колониялары бар жайылымдық аумақтарға нақты шектелген.
Дағыстандағы қарақұстың қазіргі ұя салатын сандары 100-ден 120 жұпқа дейін жетеді деп бағалаймыз. Ұя салатын популяциялардың жағдайы айтарлықтай жақсы, бірақ олар антропогендік әсердің тұрақты әсерінен өте осал болып қалады. Атап айтқанда, ЭБЖ тіректеріндегі қарақұстардың ұялары профилактикалық және жөндеу жұмыстары кезінде жиі бұ- зылады, ал ағаштарда – жұмыртқа басу ұялары мен балапандар жою немесе кесілуі нәтижесінде қаза болады.