"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

2019–2023 жылдары қырандардың ұя салатын жерлерінің кеңістіктік құрылымы, тұқымдық параметрлері парктің қорықтық (1,4 мың га), рекреациялық (3,6 мың га), шаруашылық (20,6 мың га) және маңындағы қорғалатын (114,9 мың га) аймақтарында мен қоректенуі зерттелді. 32 орын анықталып, 53 ұя (оның ішінде ауыстырылатын және ескілері жойылғаннан кейін жаңадан салынған) табылды, жыл сайын 17–26 жұп қарақұстардың көбеюі анықталды. Балапандарды қоректендіру кезеңінде 24 ұя мен 15 қону орындарына астына азық қалдықтары мен түйіршіктер жиналып, ағаштан құлап қалған 4 қоныстанған ұя толығымен жойылған.

Қырандардың ұя салатын ортасының үш түрі зерттелген. Жұптардың шамамен 21–24% парктің қорғалатын және шаруашылық аймақтарындағы аралас ормандардың жиектеріндегі ұяларды пайдаланады. Ғимараттар олигоцен мен ерте плиоцен рельефінің беткейлері арасындағы тік төбеде (30–50 м) өскен ғасырлық қарағайларда орналасқан. Телімдердің ең көп саны (65–72%) кіші өзендер аңғарларында, жыралардың, бұлақтар мен қорғалатын аймақтың су ағындарының жағалауында тегістелген ерте плиоцен бетінде орналасқан. Ұялар үлкен талдар мен қаратеректердің үстіне салынған. Тіршілік ету ортасы агроценоздармен қоршалған және көбінесе елді мекендерге, автомобильдер мен темір жолдарға жақын орналасқан. Әдеттегі емес ұя салатын жерлер (4–14%) қорғалатын аймақтың қорғаныш белдеулерімен, эрозияға қарсы екпелермен және шағын оқшауланған тоғайлармен байланысты. Рекреациялық айматардағы үлкен ағаштар кесілгендіктен, ол жерден қыранның ұясы табылмаған.

Репродуктивті көрсеткіштер зерттеу кезеңіндегі барлық ұя салатын жұптардың көбею циклдері негізінде есептелді. 113 цикл зерттелді, оның барысында ересек құстардың 197 жұмыртқасы басылды, 166 балапан шықты, оның 69-ы қаза болып, ал қалған 97-сі ұясынан ұшып, қалтырып кеткен. Бес жылдағы орташа өсімталдық бір жұпқа 0,86±0,043 балапанды құрады, бұл ретте қырандыр бір ұяға 1,74±0,071 жұмыртқа салды. Ұяда үш жұмыртқадан болудың 7 жағдайы белгілі, бірақ тек бір жағдайда ғана үш балапан жаздың аяғында аумақты тастап кеткен.

Қырандардың рационында құстардың 20 түрі мен сүтқоректілердің 19 түрі, бауырымен жорғалаушылардың бір түрі бар. Ең көп тараған түрлер – дала суыры (Marmota bobak) және жасаң сауысқандар (Piсa piсa). Кампофильді түрлерден қыран шалғын құладынын (Circus pygargus) және кәдімгі күйкентайды (Falco tinnunculus), сұр шілді (Perdix perdix), шұбар саршұнақты (Spermophilus suslicus), қоңыр қоянды (Lepus europeus), кәдімгі егеуқұйрықты (Ellobius talpinus), кәдімгі соқыртышқанды (Spalax microphthalmus), жасаң түлкілер бастарын (Vulpes vulpes) аулайды. Лимнофильді түрлер жыртқыштың рационында жасаң батпақты құладындар (Circus aeruginosus), көкқұтандар (Ardea cinerea), көл шағалалары (Larus ridibundus), даурықпа шүрегейлер (Anas querquedula), өзен құндыздары (Castor fiber), ондатралар (Ondatra zibethicus), су тоқалтістері (Arvicola terrestris) кездеседі. Ормандар мен орман екпелерінде қырандар құлаты жапалақтарды (Asio otus), дыркептерлерді (Columba palumbus), орман сусарларын (Martes martes), қара сасық күзендерді (Mustella putorius), ұсақ орман тышқандарын (Sylvaemus uralensis) және сарытамақ тышқандарды (Apodemus flavicollus) аулайды. Елді мекендерде жыртқыштар үй тауықтарын (Gallus gallus), мысықты (Felis catus), сұр егеуқұйрықты (Rattus norvegicus) аулайды. Соңғы екі жылда қорегінде қарғаның (Corvus corax) үлесі артты. Жоғары қоректік икемділік қырандарға трофикалық ресурстардың қол жетімділігіндегі өзгерістерге тез бейімделуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, балапандарды сәтті қоректендіруде белгілі бір жұптың аңшылық дағдылары үлкен маңызға ие.

Қырандар популяциясының жайкүйіне теріс әсер ететін табиғи абиотикалық факторлардың ішінде нөсер жауындардың алдындағы борандардан ұяларының бұзылуын атап өту керек. Қатты жел ескі, шіріген талдардың, ірі қарағайлардың ұшар бастарын, кепкен қаратеректерді сындырып, ұяларын жерге құлатады (9 балапанның қазасына әкелген 7 факт бар). Кейде тым жіңішке, бірақ икемді ағаш желде біркелкі емес, күрт бойлық үдеумен (катапульт әсері) тербеледі де, бұл ересек құс болмаған кезде жұмыртқалардың ұядан құлап кетуіне (3 жұмыртқа жоғалтудың 3 фактісі) немесе тіптен 3-4 апталық балапандарды енді ұяға қайта кіре алмайтындый ағаштың ұшар бастарына тікелей латырып жіберілуіне әкеледі (2 балапанның қазасы).

Биотикалық факторлар әртүрлі әрекет етеді. Осылайша, шағын өзендерде қыранның ұялары бар қуатты талдарды құндыздар кеміреді де, бірден ағашты құлатады, немесе желдің әсерінен жерге жақын жерде сынады. Соңғы екі жылда қырандар мен құзғынның көбею алаңы үшін бәсекелестігі күшейді. Мысалы, 2023 жылы қыстың аяғында құзғындар қыран ұя салатын жерге жақын жерде, жақын маңдағы ағашқа ұя салды. Нәтижесінде қырандар көбейе алмады, өйткені құзғындар өздерінің жұмыртқа ұяларын агрессивті түрде қорғады. Тағы бір ұяда жас аналық қыранның ұясында құзғындар ол жоқта екі жұ- мыртқаны шұқып тастаған, ал тағы бір аймақта дәл осындай жағдайда екі жұмыртқаны сауысқандар зақымдаған.

Қырандарға антропогендік әсер олардың жүйелі мазасыздануы немесе қорек-жем ресурстарының сарқылуы арқылы көрінеді. Мысалы, 2021 жылы ұядан 100 м қашықтықта ауыр техниканы пайдаланып темір жол рельстерін жөндеу қырандарды жұмыртқа салудан бас тартуға мәжбүр етті. Орман маңындағы 0,5 гектар орманды кесу нәтижесінде қырандар тағы бір ұясын қалдырып кетті. Парктің күзет аймағындағы тыңайған жерлерді диқандардың кеңінен жыртуы дала суырының колонияларының біртіндеп төмендеуіне әкеліп соқты да, бұл бес ұя салатын қыран ұясын жойылу шегіне әкелді (2022– 2023 жылдары 6 балапан қанаттарын қатайтып ұшып кетті, ал 8 аштықтан қаза тапты). Қорықтық аймақтың шекарасына жақын жерде алма бақтарын жаппай отырғызу салдарынан қырандар тағы үш көбею орындарын тастап кетті, бұл мұнда да дала суырының тіршілік етуіне нұқсан келтірді. Маңызды қорек-жем ресурсы болмаған жағдайда, қалған жұп қорықтық аймақтан 4,5 км қаладағы қоқыс үйіндісіне ұшып келеді, де онда ұзақтарды аулайды.