"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРАҚҰС – ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЖАЛҒАСЫ

Бекмансуров Р.Х. (Қазан федералды университеті, Елабуга институты; «Нижняя Кама» ұлттық паркі, Елабуга, Ресей)
Бекмансурова Н.В. (Муниципалдық бюджеттік қосымша білім беру мекемесі, «Юлдаш» жасөспірімдер туризмі және экскурсия орталығы, Елабуга, Ресей)
Исаков Г.Н. (Чувашия Табиғи ресурстар министрлігінің «Жануарлар дүниесін және ЕҚТА қорғау дирекциясы» КУ ЧР, Чебоксары, Ресей)

---

Контакт:
Ринур Бекмансуров rinur@yandex.ru
Надежда Бекмансурова nadyab73@mail.ru
Геннадий Исаков sopr21@yandex.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Бекмансуров Р.Х., Бекмансурова Н.В., Исаков Г.Н. Татарстан Республикасындағы қарақұс – зерттеулердің жалғасы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 308–312. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-308-312 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35107

---

Аумағы 68 мың км² болатын Татарстан Республикасы шегінде қарақұстың (Aquila heliaca) биологиясын зерттеу 2011 жылдың күзінен бастап үздіксіз жүргізіліп, Татарстанмен шекаралас айматардағы мекендеу орындарына аздап әсер етті. Тұтастай алғанда, бұл Шығыс Еуропаның екі ірі өзенінің, Еділ мен Каманың және олардың бірқатар салаларының қосылуының айналасындағы аймақ, сонымен қатар Еділдегі қарақұс ұя салатын аймақтың солтүстік аймағы. аймақ. 2018 жылға дейінгі зерттеулердің нәтижелері 2018 жылы өткен «Палеарктика қырандары» конференциясында қысқаша баяндалған болатын.

Келесі 5 жылда бүркіттердің белгілі ұя салатын жерлеріне мониторинг жүргізу жалғасты. Бүркіт ұяларының өзен аңғарларының, шаруа қожалықтары бар елді мекендер мен жайылымдық жерлердегі агроценоздарға жалпы бекінуі бізді бақылау учаскелерінің жүйесін өзгерту туралы шешім қабылдауға әкелді. Олардың шартты шекаралары ГИС-те Кама немесе Еділдің бір үлкен тармағының өзен аңғарын түгел қамтитындай етіп, немесе бірнеше шағын ағындарды біріктіретіндей етіп сызылған.

Жаңа ұяларды іздеу 181-ден 246-ға дейін мекендеу орындарын дерекқорына қосылды. 2011–2014 жылдары бүркіттер мекендемейтін аумақтарда табылған ұялар, ең алдымен, жас жұптардың жаңа мекендеу ортасын игеруімен байланысты болуы мүмкін, мұны таңбалау жұмыстарының нәтижелері де көрсетеді. Біз популяцияның өсуін бағалауда сақтықпен қараймыз, өйткені соңғы 12–15 жыл ішінде анықталған аумақтардың саны ұя салатын жұптардың санына сәйкес келмейді. Осылайша, бір құсты бақылау негізінде бүркіт ұя салуы тиіс аумақтардың кем дегенде 4%-де бұл аумақтардың ұя салатын аумақтар мәртебесін растау мүмкін болмады. 3–6 жылдан астам ұя салу болмаған немесе ұялары мүлдем жоғалған аумақтарды қоса алғанда, аумақтардың кемінде 15%-ы мәртебені растауды талап етеді. Ұя салатын аумақтардың бір бөлігін (шамамен 1%) бүркіттер аңшылық алқаптардың сапасының өзгеруіне байланысты, негізінен егістік жерлерді ауылшаруашылық мақсатында пайдалануды және мал жаюды тоқтатуға байланысты тастап кеткен.

2023 жылы біз 2011 жылдан бері кемінде бір рет көбеюі болған 180 аумақты тексере алдық. Оның 122-сінде бүркіттер шын мәнінде қоныстанған, 93 ұяда кө- беюі басталып, бірақ олардың ішінде 78 ұя сәтті болды. Жалпы, соңғы 5 жылдың деректері бойынша біз Татарстандағы 142 аумақты шекаралық ұяларды есепке алмағанда, қырандар мекендейтін санатқа жатқызамыз. Сонымен қатар, соңғы жылдары мәртебесі нақтыланбаған кейбір аумақтарда ұялар айтарлықтай қашықтыққа жылжуы мүмкін еді. Осылайша, қосымша зерттеулер ұяларды 1,1-ден 4 км-ге дейін, орта есеппен – 2,7 км, медиана – 2,9 км (n=11) қашықтықта жылжу мүмкіндігін растады. Бір қызығы, қыран құстардың ұясы адамдармен қақтығысқаннан кейін бұ- зылған 2 телімде ұялардың 1,1 және 4 шақырымға ығысуы анықталған. Тұтастай алғанда, біз белгілі ұя салатын аумақтар үшін санын 142–170 жұп деп бағалаймыз. Бірақ, біздің ойымызша, бүркіттің ұя салуына қолайлы биотоптардың айтарлықтай мол ауданы зерттелмеген, сондықтан түрдің қазіргі саны жоғары деп есептейміз.

Соңғы жылдардағы ұя салу мониторингі көбеюнің табыстылығы пен ұрытандыруда айтарлықтай айырмашылықты анықтаған жоқ. Бірақ Предкамья (Лесное Заволжье), аймағының солтүстік ұяларында 3 балапанның тұрақты түрде табылуы күтпеген жағдай болды, мұнда Закамье (Лесостепное Заволжье) мекендеу орындарымен салыстырғанда нашар азық-түлік жағдайлары болжанған.

2012 жылдан бері жүргізілген мониторинг барысында бүркіттердің ұяларында 2300 қорек қалдықтары анықталды, оларда жетекші орынды қарғатектес (Corvidae) құстары алады. Соңғы жылдары рационда ор қоян (Lepus europaeus) санының көбеюі байқалды, 2023 жылы екі ұяда алғаш рет еліктің (Capreolus) қалдықтары табылды. Рационында үй тауықтарының (Gallus gallus domesticus) көбеюі мәселе болып табылады және адамдармен қақтығысқа әкеледі. Шалғын құладын (Circus pygargus), саз жапалағы (Asio flammeus), сұр шіл (Perdix perdix) жасаңдарының қалдықтары табылғанын біз бұл түрлердің бүркіттердің қоректенетін аймақтарға тәң екендігімен, ал кәдімгі күйтентайдың (Falco tinnunculus) қалдықтарының табылуын 2005 жылдан кейін болған депрессиядан кейін аймақтағы санының өсуінің жалғасуымен байланыстырамыз. Қорек ресурсының орталығы ретінде рационында зорман (Spermophilus major) басым ұяларды қарастырамыз. Осындай ұялардың бірі үш ұя салу маусымында онлайн режимінде бақыланды. Рационында құстардың көп болғанына қарамастан, саршұнақтардың басым екендігі анықталды. Бұл ұядағы камера, оның балапандарын таңбалау және жабдықтарға техникалық қызмет көрсетуге бару кезінде ең аз қалдық саршұнақтардан қалатанын көрсетті, сондықтан басқа ұяларда балапандарды сақинамен таңбалау үшін ұяларға бір рет барған кезде рационда саршұ- нақтардың қалдығы болуын әрдайым анықтай бермейміз. Бұл, әдетте, басқа жұптардың, әсіресе қорек орталықтарының шеткі аймақтары бойынша рационындағы саршұнатардың үлесі туралы деректерді бұрмалайды. Сонымен қатар, біз қырандардың өз таралу аймағының шетіндегі бөлек ұяларында саршұнақтардың болмайтынан білеміз. 2023 жылы Предволжье ұяларының бірінде рационын анықтау үшін бейнекамера орнату жобасы іске қосылды, онда 2022 жылы жүргізілген сауалнама нәтижелері бойынша рационнан саршұнақтар табылмаған. Өкінішке қарай, ата-анасы қорекпен қамтамасыз ете алмаған балапандар қаза тапқаннан кейін жоба тез аяқталды.

Зерттеу жұмысымыздың барысында ұя салатын жерлерінің солтүстік шекаралары да нақтыланды. Предволжье аймағында ең солтүстік ұя 55,246270 ендікте, ал Заволжьеде – 56,33994 болды. 2021 жылдың 23 тамызында Ижевск (Удмуртия) қаласының маңында 56,897006 ендікте бір жұп бүркіттер мен олардың балапандарын фотобақылау (авторы Н.Шемякин) көрсеткенімен, бірен-саран жұп бүркіттер солтүстікте ұя салады. Бүркіттердің ұя салатын жерлеріне көктемгі ұшып келу уақыты нақтыланды, бұл наурыздың екінші жартысы, бұл бұрынғы деректерден (сәуірдің басы) әлдеқайда ерте.

---