"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ДАЛА ҚЫРАНЫНЫҢ ДАҒЫСТАНДА ҰЯ САЛУЫ ТУРАЛЫ

Цапко Н.В. (Ставрополь обаға қарсы институты, Ставрополь қ., Ресей)
Джамирзоев Г.С. («Дағыстан» қорығы, Махачкала қ,, Ресей)
Кесьян А. А., Халидов А.Х. (Дағыстан обаға қарсы станциясы, Махачкала қ., Ресей)
Ашибоков У.М., Дубянский В.М. (Ставрополь обаға қарсы институты, Ставрополь қ., Ресей)

---

Контакт:
Николай Цапко capko-1982@yandex.ru
Гаджибек Джамирзоев dzhamir@mail.ru
Артём Кесьян zoologi-kpcho@mail.ru
Арслан Халидов 29ars72@mail.ru
Умар Ашибоков umar5555@mail.ru
Владимир Дубянский dvmplague@gmail.com
Ұсынылатын дәйексөз: Цапко Н.В., Джамирзоев Г.С., Кесьян А.А., Халидов А.Х., Ашибоков У.М., Дубянский В.М. Дала қыранының дағыстанда ұя салуы туралы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 228–232. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-228-232 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35040

---

Дағыстанда дала қыраны (Aquila nipalensis) – ұя салатын, ұшып-қоныстанатын, ұшып өтетіе және жартылай қыстайтын түр. Ол Ресей Федерациясының және Дағыстан Республикасының Қызыл кітаптарына енгізілген. Өткен ғасырдың ортасына дейін дала қыраны Құманың төменгі ағысынан құрғақ тау етегінің солтүстік іргелеріне дейін ұя салатын кезде табылды, ал ғасырдың аяғында ол аймақта іс жүзінде жойылып кетті, республиканың шеткі солтүстікбатысында, Аграхан түбегінде және Буйнакск ойпатының етегінде ғана ұя салу кезеңінде кейде байқалды (Беме, 1925; Волчанечкий, 1959: Харченко, 1968; Джамирзоев, Букреев, 2020; біздің деректер).

Жалпы, Ресейдің оңтүстігінде дала қыранының негізгі ұя салу тобы қазіргі уақытта Қалмақияда орналасқан (Цапко, 2009; Меджидов және т.б., 2011; Музаев, Эрдненов, 2013, 2014; Карякин және т.б., 2016; Корепов, 2020; Абушин, Эрдненов, 2021). Қалмақиямен шектес жатқан аймақтардың ішінде Волгоград және Астрахань облыстарында түрдің саны тұрақты түрде төмен, ал Ростов облысы мен Ставрополь өлкесінің шығыс аймақтарында бірен-саран жұптар сақталған (Реуцкий, 2014; Илюх және Хохлов 2013); Белик, 2014, 2017; Маловичко және т.б., 2019). Дағыстанда түрдің ұя салуы туралы соңғы мәліметтер 1990 жылдардың аяғына жатады (Джамирзоев пен Илюх, 1999; Джамирзоев және т.б., 2001). Республиканың кең-байтақ жазықтарындағы түрлердің санының апатты түрде азайып, жойылып кетуі 1960–70 жж. кіші саршұнақтың қоныстарын жоюмен және қырандарды атумен байланысты болды. (Джамирзоев, Букреев, 2020).

Дала қырандарының ұя салатын орындарын біз 2021 жылдың 26 сәуірінде Ноғай ауданының солтүстік жағында, Восточно-Сухокумск ауылынан солтүстікке қарай 20 шақырым жерде анықтадық. Аумағы шамалы төбелі жартылай шөлді жазық, таза жел соқан құмдар, кей жерлерінде жыңғыл және жүзгін бұталары өскен. Жеңіл құмды сазды топырақ жусанды-дәнді бірлестіктермен жамылған. Бұл айматың шаруашылық қызметі ұсақ мал бағумен шектелген, ал елді мекендер бірнеше мал шаруашылығымен (құтандар) ұсынылған. Шамамен 15 км² 2 аумата 10 ұя салатын құрылымдар табылды (барлығы жерде болды), шамамен 3 жұпқа тиесілі. Екі ұя салатын аумақтар шегіндегі алты ұя зерттелді. Аумақтардың бірінде бір жұпта 4 ұя құрылымы болды (3 қаралды). Барлық ұялар жыңғыл мен жүзгін бұтақтарынан жасалған және бір-бірінен 200 және 700 м қашықтықта орналасқан. Оңтүстікке қарай шамамен 600 м қашықтықтағы тағы бір ұяның құрылысы тексерілмеді. Құстар қонбайтын ұялардың бұзылу дәрежесіне қарағанда, бүркіттер оларды өткен маусымдарда ұя салу үшін пайдаланған. Тіршілігі бар тағы бір ұяда 3 жұмыртқа болды. Оған қой жүні, шөптесін өсімдіктердің тамырлары, тезек пен қағаз қиындылары төселген. Ұяның биіктігі 80 см және диаметрі 1 м-ден астамға жетті. Ұяда қорек қалдықтары қалмаған. Бұл аймақтағы ұялардың орналасу табиғатына тән шағын шоқылық рельефке қарамастан, оларды алыс қашытықтан анықтауға мүмкіндік берді. Барлық ұя құрылымдары шағын құм үйінділердің басында орналасып, алыстан анық көрінген. Ең жақын қой қораға дейінгі қашықтық 2 шақырымдай болды. Құстар ірі саршұнақ қонысының шетінде жүзген мен жыңғылдың аласа бұталары өскен ұсақ қарағайлы сазды құмдарға ұя салған.

Батыста орналасқан екінші ұя салатын жерде 3 ұя құрылымы қаралды. Ұялар бір-бірінен 100 және 300 м қашықтыта орналасты. Ұяда екі жұмыртқа бар болды. Бұл жұптың ұя салу стереотипі бұрынғылардан өзгеше болды. Бұл жұптың барлық ұялары құмды төмпешіктер мен дөңестердің арасындағы микро ойпаңдарда орналасқан, сондықтан олар тек жақын қашықтықта немесе биіктіктегі ландшафт элементтерінен ғана көрінетін. Бұл екі жұптың ұяларының арасы 2,5 шақырымдай жерді құрады. Саршұ- нақтардың қоныстары оңтүстік пен солтүстікте сәл төбелі жазықта орналасқан. Алдыңғы жылмен салыстырғанда кіші саршұнақтардың саны артқан. Оңтайлы мекендеу орындарында аңдардың тығыздығы 1 га-ға 20 басты құрады. Мұнда бір мезетте 5–7 қыран, оның ішінде жас құстар байқалды.

Бүркіттердің ұя салатын жерлері кіші саршұнақтардың саны көп жерлерімен тығыз байланысты. Тегіс Дағыстанның кең аумағында анда-санда кездейсоқ мекендейтініне қарамастан, ұя салатын бүркіттер қазіргі уақытта республиканың солтүстігінде ғана белгілі. Дала қырандарын ұя салатын кезеңінде Дағыстанның басқа аймақтарында да біз үнемі байқадық. Атап айтқанда, саршұнатартың қоныстары өте тығыз сақталған Аграхан түбегі мен Буйнакск ойпаты. Аграхан қорықшасында бүркіттердің ұя салуы үшін ең қолайлы жағдайлар сол аттас түбектің солтүстік, далалық бөлігінде сақталған, мұнда адамның шаруашылық қызметі барынша азайтылған. Іргелес аридті тау бөктерлері бар Буйнакск ойпатында көшпелі және ұя салмайтын құстардың кездесулері әдетте құс фабрикаларының қалдықтары төгілетін жердегі қоқыс күресінділерімен және саршұнақтардың колонияларымен орайластырылған.

Осылайша, қазіргі уақытта Ресейдің еуропалық бөлігіндегі дала қырандарының ұя салу таралу аймағының оңтүстік шекарасы солтүстікке қарай Куманың төменгі ағысына қарай ығысқан, бұл жерде кіші саршұнақтар әлі де кейбір жерлерде сақталған. Бұл ұя салатын орындар, шамасы, тұрақты емес және мезгіл-мезгіл жоғалып кетеді, содан кейін Қалмақия аумағында ұя салатын топтың өзегінен қоректенуге байланысты пайда болады. Түрдің Дағыстанда одан әрі таралуына бірқатар факторлар кедергі келтіруі мүмкін – ұяларды бұзу және мазасыздандыру, ұя салу кезеңінде қоректік ресурстардың жетіспеушілігі, ЭБЖ қаза болу және т.б.

---