"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАЛМАҚ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДАЛА ҚЫРАНЫ ПОПУЛЯЦИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ, РЕСЕЙ

Абушин А.А., Эрдненов Г.И. («Черные земли» мемлекеттік табиғи қорығы)

---

Контакт:
Антон Абушин kalmykianbubo@gmail.com
Геннадий Эрдненов erdgeil@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Абушин А.А., Эрдненов Г.И. Қалмақ республикасындағы дала қыраны популяциясының қазіргі жағдайы, Ресей. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 224–227. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-224-227 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35038

---

XX ғасырдың ортасында дала қыраны (Aquila nipalensis) Ресейдің оңтүстігінде дерлік барлық жерде тіршілік етті және саны өте көп болды. Алайда, даланың толық жыртылуы, дәстүрлі жайылым шаруашылығының құлдырауы, ЭБЖ инфрақұрылымының салынуы және басқа да жағымсыз факторлардың салдарынан бұл түрдің саны XX ғасырдың аяғында барлық жерде азайып кетті. Қазіргі уақытта дала қыраны Ростов облысы мен Ставрополь өлкесінде ұя салуын іс жүзінде доғарып, тек Қалмақиямен шектесетін аудандарда бірнеше ондаған жұптар саны сақталып қалды. Еуропадағы дала қыраның үздіксіз өсу ареалының қазіргі шекарасы Қалмақия (орта есеппен 789 жұп) және батыста Волгоградтық Еділ маңы аймағы (300–500 жұп) бойымен, одан әрі шығысқа қарай Қазақстанға және Ресейдің осы елмен шекаралас аймақтарына орналасқан. Дала қыранының қалмақ популяциясының күрт азаюын (1980 жылдары 3–10 мың жұптан) және жалғасып келе жатқан келеңсіз үрдісті ескере отырып, Еуразия далаларында осы түрдің азды-көпті бұзылмаған ареалы аймағын, ең батыс анклавты бақылауға және сақтауға тиісті көңіл бөлу қажет (Карякин және т.б., 2016).

Біз 2021 жылдан бастап Қалмақ Республикасы аумағындағы дала қырандарының ұя салатын топтарына жыл сайын мониторинг жүргізіп, жаңа ұяларды іздеу жұмыстарын жүргізіп келеміз. Бүгінгі таңда 200 белсенді ұя салатын орындар анықталды – ол облыстағы түрлердің болжамды санының 25%. Дала қырандарының ұя салатын таралу аумағы ауданы, біздің бағалауымызша, 47 087 км². Сонымен қатар, бұл аумақтың жартысынан сәл астамы жеткіліксіз және толығымен зерттелмеген күйде қалып отыр. Кіші саршұнақтың (Spermophilus pygmaeus) санының ұзаққа созылған тоқырауына байланысты, ең болмағанда, соңғы бірнеше жыл ішінде, Қалмақиядағы таралу аймағының едәуір бөлігінде (75%), қырандар салыстырмалы түрде төмен өнімділікпен және көбеюінің жетістіксіз, тұрақты емес түрде ұя салады.

Қоректену жағдайлары бойынша ең қолайсыз 2021 жылы қырандардың ұя салатын жерлерінің таралу тығыздығы 100 км²2,15 (1,54–2,99) жұп болды, ал кейбір санау телімдерінде қаза болған жұмыртқалар мен балапандары бар ұялардың үлесі 62% жетті. Қорек-жемнің тоқырауынан аздап зардап шеккен таралу аумағының қалған бөлігінде ұя салу тығыздығының жоғарылауы байқалды – 5,72 (4,45–7,35) жұп/100 км². Өз кезегінде мұндағы көбею өнімділігі қорек-жем тапшылығы бар учаскелерге қарағанда 1,5 есе жоғары болып шықты. Жалпы, біз ұя салатын топтардың өнімділігі 2021–2023 ж. бір сәтті басылған ұяда (n=165) 1,71±0,66 (M±SD) балапан болды. Біздің ойымызша, дала қыранының қорек-жем өнімдерінің тоқырауының ұзаққа созылуының негізгі себептері ауа райының қолайсыздығы, мал басының азаюына байланысты жергілікті жердегі жайылымдық жүктеменің болмауы, сондай-ақ жергілікті тұрғындардың тарапынан кіші саршұнақты белсенді түрде аулау болып табылады.

Біздің болжамымызша, қазіргі көбею деңгейі біздің популяциямыздағы демографиялық жоғалтуларды толтыруға жеткіліксіз, өйткені қырандардың ұя салу орындарында, қоныс аудару жолдарында және қыстауларында өлімжітім деңгейі жоғары. Мұны бірқатар жанама белгілер көрсетеді, мысалы: ұя салатын жұптардағы жасаң құстардың үлес салмағының 5,2%-дан (2015 ж.) 27%-ға дейін (2021 ж.), тастанды ұя салатын орындар үлесінің ұлғаюы – 19%. Сондай-ақ, анық теріс үдерістер популяцияның өзегінде ұя салатын топтардың тығыздалуымен бір мезгілде перифериясында ұя салу тығыздығының төмендеуімен көрінеді. Қалмақ аймағындағы жағымсыз антропогендік факторларға мыналар жатады: ЭБЖ жаппай қырылу (2022 жылы 541 км ЭБЖ 47 дала қырандарының қалдықтары табылды), жергілікті халықтың қорекжеммен қамтамасыз етуінің бұзылуы, ұя салу, жұмыртқа басу кезіндегі бұзылулар, браконьерлердің балапандарды ұядан шығарып алуы.

---