"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

2015-2022 ЖЫЛДАРЫ ТҮРКИЯДА ДАЛА ҚЫРАНЫНЫҢ ҰЯ САЛУ ПОПУЛЯЦИЯСЫН ЗЕРТТЕУ

Хорват М. (BirdLife Венгрия, Будапешт, Венгрия)
Юхаш Т. (Хордобади ұлттық паркінің дирекциясы, Дебрецен, Венгрия)
Береш И. (BirdLife Венгрия, Будапешт, Венгрия)
Оскан К. (Хажеттепе университеті, Анкара, Түркия)
Татар Б. (Орман және су шаруашылығы министрлігі, Анкара, Түркия)
Озкоч О.Ю. (Түрік табиғат зерттеу ұйымы, Түркия)
Исфендияроглу С. (Стамбыл құс зерттеу обсерваториясы, Түркия)
Шмидт М. (BirdLife Австрии, Вена, Австрия)
Карякин И. (Жыртқыш құстарды зерттеу және сақтау жөніндегі ресейлік желі, Новосибирск, Ресей)

Контакт:
Мартон Хорват horvath.marton@mme.hu
Тибор Юхаш juhaszpoktibor@gmail.com
Иштван Береш beresist61@gmail.com
Кансу Осджан cansuozcann@gmail.com
Бурак Татар btatar@ormansu.gov.tr
Омрал Унсал Озкоч ozkoc@dogaarastirmalari.org.tr
Сурейя Исфендияроглу sureyyaisfen@gmail.com
Маттиас Шмидт matthias.schmidt@birdlife.at
Игорь Карякин ikar_research@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Хорват М., Юхаш Т., Береш И., Осджан К., Татар Б., Озкоч О.Ю., Исфендияроглу С., Шмидт М., Карякин И. 2015–2022 жылдары түркияда дала қыранының ұя салу популяциясын зерттеу. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 217–219. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-217-219 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35033

Оңтүстік-батыс шекарасында ұя салу ареалы орналасқан дала қыранының (Aquila nipalensis) Түркияда мәртебесі анық емес. Туз Гөлінің кең аумағында 1969 және 1980 жылдар аралығында кейбір жылдары ғана белсенді болған екі ұя салатын орын табылды және құжатталды. Бір ұя 1969-1975 жылдар аралығында бірнеше жыл бойы Туз Гөліде табылған, ал басқа ұя 1975 жылы Боллук Гөліде табылып, 1980 жылы да белсенді болған. 1980 жылдан бастап 2003 жылға дейін венгр құс бақылаушылары Дала кыранының балапанын Орталық Анадолыда байқаусызда тауып алғанға дейін көбеюі туралы жарияланған ешбір деректер жоқ. 1998 және 2015 жылдар аралығындағы көбею кезеңінде Орталық және Шығыс Анадолыда ересек құстар бірнеше рет байқалғанымен, ХХ ғасырда Түркияда дала қырандарының көбеюі туралы басқа жарияланған деректер болған жоқ. Венгриялық және ресейлік орнитологтардың қысқаша зерттеуі 2015 жылы Кыршехир және Конья провинцияларында 8 көбею аймағын анықтады, оның 3-інде жұмыртқа басып отырған құстары бар ұялар, біреуінде бір жұп құстар бар ұя, сондай-ақ тағы жыныстық жетілген құстар байқалған 4 ықтимал аймақ табылды. Осы нәтижелерге сүйене отырып, 2017 және 2022 жылдар аралығында одан әрі бірлескен зерттеулерді венгр және түрік зерттеушілері ұйымдастырылды. Барлығы 38 ұя табылды, оның ішінде 23-де көбеюдің белсенді әрекеттері дәлелденді. Зерттеу барысында ұя салатын 23 аумақ анықталды: көбею әрекеті анықталған 10 аумақ (балапандарды өсіру немесе инкубациялау), тығыздылығы анықталған 5 аумақ (территориялық жұптар немесе белсенді ұялар), 6 ықтимал аумақ (қолайлы мекендеу орындарында белгіленген жалғыз басты ересек құстар) және құстар бұрынырақта ұя салатын 2 бос аумақтар (белсенділік байқалмайды). Бақыланатын ұяларда орташа есеппен 2 жұмыртқа (n=6), 1,65 балапан (n=18) және 1,37 шіби (n=16) болды. Дала қырандарының қарақұстармен (Aquila heliaca) будандасуы генетикалық тұрғыдан бір жағдайда дәлелденді, гибридті аталық құс аналық қарақұспен жұптасып, бірнеше жыл бойы будандық балапандарын сәтті өсірді. Алты жасаң дала қыраны мен екі гибридті жасаң құстардың таралуы мен көші-қоны GPS трекерлерінің көмегімен бақыланды. Трекерлермен белгіленген далалық және гибридті қырандар Сахелде (Солтүстік Африка) қыстаған. Зерттеулер сонымен қатар Түркияда қыранның популяцияларына маңызды ықтимал қауіптерді анықтады, соның ішінде: электр тогының соғуы, ату, тіршілік ету ортасын ауқымды өзгерту және инфрақұрылымды дамыту. Сондықтан құрып кету қаупі төніп тұрған анадолылық дала қырандарының оқшауланған популяциясын сақтау үшін белсенді ұялары мен тіршілік ету ортасын сақтау шараларын қоса алғанда, одан әрі қарқынды зерттеулер керек екені сөзсіз.