"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
БАТУМИГЕДЕГІ ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫҢ ҚОНЫС АУДАРУЫНЫҢ ОН ҮШ ЖЫЛДЫҚ БАҚЫЛАУЫ: БАҚЫЛАУЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РЕСЕЙДЕГІ ҚАНАТТЫ ЖЫРТҚЫШТАРЫН ҚОРҒАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
Зайцева O.O. (Тәуелсіз зерттеуші, Загреб, Хорватия; Batumi Raptor Count – BRC, Алмере, Нидерланды)
Хукстра Б. (Batumi Raptor Count – BRC, Алмере, Нидерланды)
Ванстеелант В. (Batumi Raptor Count – BRC, Алмере, Нидерланды; Биоалуантүрлілік және экожүйе динамикасы институты, Амстердам университеті, Нидерланды; Жаһандық экологиялық өзгерістер орталығы BirdEyes Гронинген Университеті, Леуварден, Нидерланды)
Контакт:
Ольга Зайцева lomur00@gmail.com
Барт Хукстра bart.hoekstra@batumiraptorcount.org
Воутер Ванстилант wouter.vansteelant@batumiraptorcount.org
Ұсынылатын дәйексөз: Зайцева O.O., Хукстра Б., Ванстеелант В. Батумигедегі жыртқыш құстардың қоныс аударуының он үш жылдық бақылауы: бақылаулар және олардың Ресейдегі қанатты жыртқыштарын қорғаудағы маңызы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 197–201. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-197-201 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35024
Грузияның оңтүстік-батысындағы Батуми қаласының маңында Қара теңіздің шығыс жағалауы мен Кіші Кавказ тау бөктері арасында Батыс Палеарктикадағы жыртқыш құстардың күзгі қоныс аударуының маңызды «бөтелкелі мойын» бірі орналасқан. Жыл сайын тамыз айының ортасынан қазан айына дейін оның үстінен 10 түрлі түрдегі жыртқыштардың дүние жүзіндегі популяциясының кем дегенде 1% – барлығы 1 миллионнан астам жыртқыш құстар ұшып өтеді. Атап айтқанда, бұл бөтелке мойны арқылы әр күзде орташа есеппен 528467 қарапайым (Pernis apivorus) аражегіш, орташа есеппен 163985 қара кезқұйрық (Milvus migrans), 304819 (Buteo buteo vulpinus) жамансары және 8000-ға жуық кіші шаңқылдақ қыран (Aquila [Clanga] pomarina) ұшады. Жер бедерінің географиялық орналасуы мен рельефінің ерекшеліктері Батумидің солтүстігіндегі Кіші Кавказ тау бөктеріндегі көші-қонды бақылау үшін керемет жағдай жасайды. 2008 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Batumi Raptor Count (BRC) халықаралық еріктілер тобы әр күзде осы дә- ліздегі екі бақылау нүктесінен күндізгі жыртқыш құстардың көші-қон есебін жүргізеді.
BRC-тің негізгі күш-жігері 7 басым түрді бақылауға бағытталған: кәдімгі аражегіш, қара кезқұйрық, кіші шаңқылдақ қыран, бақалтақ қыран (Hieraaetus pennatus), саз, шалғын және дала құладыны (Circus aeruginosus, C. pygargus, C. macrourus). Сонымен қатар, күндізгі жыртқыштардың тағы 13 түрінің және жыртқыш емес құстардың 10 түрінің көші-қоны есепке алынады. BRC-дегі бақылауларды құжаттау үшін Trektellen қосымшасы қолданылады, ол өрісте деректерді сандық форматта сақтауға және жобаның веб-сайтындағы көші-қон есептегішін күнделікті жаңартуға мүмкіндік береді. Әрбір есепке алу маусымы аяқталғаннан кейін бастапқы өңдеуден өткен деректер Global Biodiversity Information Facility (GBIF) жүйесі арқылы қолжетімді болады. "Бөтелке мойнындағы" көші-қон мониторингінің көп жылдық тәжірибесі негізінде әзірленген деректерді есепке алу және талдау хаттамалары басым түрлер популяцияларындағы сан трендтерін сенімді бағалауға мүмкіндік береді. BRC әр түрлі жастағы және жыныстық топтарға жататын құстардың ұшу деректерін жүйелі түрде жинайды, бұл әр түрлі құстардың демографиялық үрдістерін бағалауға мүмкіндік береді. 2011 жылдан 2019 жылға дейін жиналған деректер басым түрлердің көпшілігі үшін тұрақты санды көрсетеді, алайда мынадай үрдістері: жас дарақ шалғын құладыны санының жыл сайын төмендеуі, қоныс аударатын балаусадаратар мен ересек қара кезқұйрықтардың санының тұрақты өсуі, сондай-ақ осы түрдің балаусадарақтары санының тө- мендеуі аясында ересек бақалтақ қыран санының өсуі атап өтілді.
Әртүрлі түрдегі жыртқыш құстардың GPS трекингін қолданатын зерттеулерге сүйене отырып, біз Батумиде байқалған популяциялардың ұя салатын аймағының батыс шекарасы Ресейдің батыс шекарасынан алыс емес деген қорытындыға келдік. Кіші шаңқылдақ қыран жағдайында Балтық, Финляндия және Германия елдерінде ұя салатын дарақтар әдетте Қара теңізден батысқа қарай қоныс аудару жолдарын пайдаланады және бұл батыс Украина мен Беларуссиядан келген құстарға да тән. Батуми арқылы қоныс аударатын популяциялардың шығыс шекарасын дәл анықтау үшін бізде деректер жеткіліксіз. Сібірдің оңтүстігінде таратқыштармен белгіленген жыртқыш құстар әдетте күзде Каспий теңізінің шығысына қоныс аударатыны белгілі, дегенмен Қазақстанда ұя салатын кейбір дала құ- ладыны күзгі көші-қон кезінде Кавказ жоталарын кесіп өтеді. Жалпы, күзгі көші-қон кезінде Батумиде байқалған жыртқыш құстардың басым көпшілігі Ресейдің Орталық еуропалық бөлігінде Орал тауларына дейін көбейеді деп болжаймыз.
Батумидегі есеп деректерін Ресейде және жақын шет мемлекеттерде ескерілген түрлердің ұя салатын популяцияларының санымен салыстыра отырып, біз күзде Батумиге көші-қон дәлізін пайдаланатын ресейлік кіші шаңқылдақ қыран мен аражегіш популяцияларының үлкен үлесі деп санаймыз. Осылайша, BRC-ден алынған мәліметтер Шығыс Еуропада, соның ішінде Ресейдің еуропалық бөлігінде және Батыс Қазақстанда ұя салатын жыртқыш құстардың көптеген түрлерінің популяцияларының өкілі болып табылады.
Көші-қон туралы ғылыми деректерді тікелей жинаудан басқа, BRC айматағы экологиялық туризмді дамытуға және Грузияда көші-қон жыртқыштарына қарсы кең таралған браконьерлікпен күресуге ықпал етеді. BRC еріктілері Грузияның мектептері мен жоғары оқу орындарында экологиялық білім беруді енгізу жобаларына белсенді қатысады. BRC өзінің маңызды міндеттерінің бірі саналатын популяциялардың болжамды ұя салу ауқымында белсенді кәсіби орнитологтармен және құс әуесқойларымен ынтымақтастықты нығайтуды қарастырады және барлық ниет білдірушілерді BRC-ге көші-қон есебіне қатысуға шақырады.
Батумиде байқалған ең саны көп жыртқыш құстар (Pernis apivorus) бақылау нүктесінің үстіндегі ағындарында қалықтауда. Т. Тальнің фотосы.
Батумиде құстарды есептеудегі бақылаушылар (Batumi Raptor Count), Х. Линссеннің фотосы сол жақта төменгі және олар бақылаған қырандар: жасаң далы қыраны (Aquila [Clanga] clanga), Дж. Пинтенстің фотосы – сол жақта, жасаң дала қыраны (Aquila nipalensis), Ф. Т'Джоллиннің фотосы – оң жақта жоғарғы және жеңіл морфты қортық қыран (Hieraaetus pennatus), Б. Хукстра фотосытөменде, оң жақта.