"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
1973–2022 ЖЫЛДАРЫ ГРУЗИЯДАҒЫ ЕРЕСЕК ҚЫРАНДАРДЫҢ ӨЛІМІНІҢ ТІРКЕЛГЕН СЕБЕПТЕРІН ТАЛДАУ
Абуладзе А. (Зоология институты, Ілия мемлекеттік университеті, Тбилиси қ., Грузия)
Контакт:
Александр Абуладзе aleksandre.abuladze@iliauni.edu.ge
Ұсынылатын дәйексөз: Абуладзе А. 1973–2022 жылдары Грузиядағы ересек қырандардың өлімінің тіркелген себептерін талдау. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2: С. 168–171. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-168-171 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34996
1973 жылдан бастап автор Грузия құстарын жан-жақты зерттеді. Қауіптер мен шектеуші факторларды анықтауға, жыртқыш құстардың, соның ішінде қырандардың өлімінің ауқымы мен себептерін анықтауға ерекше назар аударылды. Барлық белгілі өлім жағ- дайлары тіркеліп және мүмкіндігінше себептері анықталды. Автор көмекшілермен бірге жиналған материалдардан басқа, қаунатты жыртқыштардың, соның ішінде қырандардың өлімі туралы статистикалық мәліметтерді жинауға Грузияның автономиялық республикалары мен аудандарына – бұрынғы Мемлекеттік табиғатты қорғау Комитетінің облыстық бөлімшелерінің аймақтық инспекторларына, Грузияның бұрынғы табиғи қорықтар және аңшылық шаруашылығы департаментінің қызметкерлеріне, бұрынғы Грузин аңшылар қоғамының қызметкерлері, аймақтық аңшылар мен сұңқарлар қоғамдары, зоологтар мен табиғатты қорғаушыларға, қорықтарда, университеттерде және табиғи тарих мұражайларында жұмыс істейтін, сондай-ақ жергілікті әуесқой натуралистер, құстарды сүйетіндер мен мектеп мұғалімдеріге, 1978–1985 және 1990–1991 жылдары сауалнамалар дайындалып, барлық салаларға жіберілді.
Сауалнаманың 8700-ден астам данасы жіберілді. Есеп жұмысына қатысуға шақырулар мен нұсқаулар жергілікті газеттерде жарияланды және бұқаралық ақпарат құралдары (радио, теледидар) арқылы таратылды. Нәтижесінде 520- ға жуық жауап, оның ішінде қанатты жыртқыштардың саны туралы толық ақпарат, браконьерлер өлтірген, электр желілерінде қаза тапқан, сұңқар ұстаушылар ұстаған, химиялық заттармен уланған және т. б. мәліметтер алынды. Барлығы қырандардың 9 түрінің 160-тан астам өлімі туралы мәліметтер алынды, бұл қауіптер мен шектеу факторларын жақсы түсінуге үлкен көмек болды.
1973-2022 жылдары Грузияда тіркелген ересек қырандардың өлімінің жалпы саны 1973–1980 жылдары 441: 118, 1981–1990 жылдары 171, 1991–2000 жылдары 69, 2001–2011 жылдары 56 және 2012–2022 жылдары 27 болды. Кем дегенде 362 өлім жағдайы (шамамен 82%) Грузиядағы аң аулау маусымына сәйкес келетін күзгі көші – қонға келеді, 27 жағ- дай (6,12%) көктемгі көші – қон кезінде, 28 жағдай (6,35%) қыстауда және 24 жағ- дай (5,44%) көбею кезеңінде тіркелді. Зерттеу кезінде Грузияда ересек қырандардың өлімінің негізгі себебі ату болдыбүркіттердің 9 түрі үшін 296 жағдай, бұл тіркелген жағдайлардың жалпы санының 67% – дан астамын құрайды.
Қырандардың өлімінің басқа да себептері: электр кабельдерінде электр тогының соғуы (4 түр үшін 17 жағдай), аулау және өлтіру (2 түр үшін 5 жағ- дай), ет жемдерімен тұзақтарда өлуі (2 түр үшін 5 жағдай), улы ет жемдерімен улануы (2 түр үшін 4 жағдай), техникалық құрылыстармен соқтығысу (2 түр үшін 4 жағдай), қоқыс орындарында уланудан өлуі (1 түр үшін 2 жағдай), басқа жыртқыштардың олжасы болу (1 түр үшін 1 жағдай), көлік құралдарымен соқтығысуы (1 түр үшін 1 жағдай), анықталмаған себептері (7 түр үшін 106 жағдай) болды. Қырандардың өлімінің себебін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайларда, оның себебі сөзсіз ату болып саналды.
Ересек қырандардың өлімінің жыл мезгілдеріне, сондай-ақ Грузияның жекелеген аймақтарына таралуы туралы егжей-тегжейлі мәліметтер ұсынылып, талданды және талқыланды. Адамның қудалауы, әсіресе заңсыз ату, Грузиядағы жыртқыш құстарға, соның ішінде қырандардың барлық түрлеріне негізгі қауіп ретінде қарастырылуы керек. Грузия аумағында қырандарды заңсыз атудың ең жоғары деңгейі Қара теңіз жағалауында, Колхида ойпатының батыс бөлігінде, өзен аңғарларында, негізінен ірі қалалардың маңында, кейбір басқа жерлерде тіркелді.
Әр түрлі онжылдықтардағы бүркіттердің өлім-жітімінің ауқымы мен себептерін салыстыра отырып, соңғы жылдары ату саны біршама төмендегенін атап өткен жөн. Дегенмен, Грузиядағы жыртқыш құстардың барлық түрлерін заңнамалық қорғауына қарамастан, ату басты қауіп болып қала береді.
Грузияның кейбір аймақтарында Ресей – Абхазия (1993 жылдан бастап) және Оңтүстік Осетия (2008 жылдан бастап) қосқан қанатты жыртқыштарды қорғау туралы жаңа мәліметтер жоқ. Алайда, бұл аймақтар туралы қолда бар ақпарат алаңдатады.
Грузиядағы қырандар мен басқа да жыртқыш құстарды қорғау жағдайын жақсартуға халықтың барлық топтары арасында, ең алдымен аңшылар арасында кеңінен қамтылған білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру қажет.
Грузияның Қара теңіз жағалауында жыртқыштардың заңсыз атылғанының дәлелі: аңшылар әдетте атылған құстардың қанаттарын, аяқтарын және бастарын кесіп, лақтырып тастайды. Б. Виллаерттің фотосы.