"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
КИІКТЕРДІҢ ІРІ ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРЫМЕН БИОЦЕНОТТЫҚ ҚАТЫНАСЫ
Шпигельман М.И. (М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті, Орал, Қазақстан)
Контакт:
Михаил Шпигельман c71305@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Шпигельман М.И. Киіктердің ірі жыртқыш құстарымен биоценоттық қатынасы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 138–141. DOI: 10.19074/1814-8654- 2023-2-138-141 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34923
Қоршаған ортаның жаһандық антропогендік өзгеруіне байланысты соңғы уақытта биоалуантүрлілікті сақтау ең өзекті міндетке айналды. Сондықтан түрдің биогеоценоздағы рөліне, оның биоценоздық байланыстарына және болып жатқан өзгерістерді бағалауға көбірек көңіл бөлінуде.
Киіктердің (Saiga tatarica) Жайық популяциясының бұрын-соңды болмаған өсуіне байланысты, экожүйе құрылымына, атап айтқанда, ірі жыртқыш құстарға әсер ететін факторлар ретінде экологияны, мінез-құлықты, биоценоздық байланыстарды зерттеудің өзектілігі артты.
Батыс Қазақстан облысында 2023 жылы киіктердің саны 1,13 млн. Ол негізінен облыстың Жәнібек (8200 км2), Бөкейорда (19 214 км2) және Казталов (18600 км2) аудандарында шоғырланған.
Дала қыраны (Aquila nipalensis) и сайгаки (Saiga tatarica). И. Смелянскийдің фотосы.
Және бұл жерде мекендеу ортасының антропогендік өзгерістерімен (жолдар, каналдар, газ және мұнай құбырларын салу және т.б.) киіктердің мінез-құлқында макроэволюциялық өзгерістер бола бастағанына назар аудару керек киік бұдан 100 жыл бұрынғы қалпында көшпелі түр болудан қалды, ол орасан зор арақашықтықта жүруді қойып, отырықшы түрге айналып барады. Біздің бақылауларымыз көрсеткендей, олардың көші 100 км-ден аспайды және негізінен сорлардың (кеуіп қалған тұзды көлдер) айналасында орналасады.
Келесі бір жайт, киіктерде қараша айының аяғынан желтоқсан айының басына шағылысу мерзімі. Осы кезде қатты шаршаудың нәтижесінде аталықтарының 96% -ы қаза болады. Салыстырмалы түрде шағын аумақта үлкен биомасса жиналады. Бұл жыртқыштар мен жемтікпен қоректенетін құстардың популяциясының көбеюіне себеп бола алмайды. Жыртқыш сүтқоректілердің өсуі қолжетімді су айдындарының болуымен шектеледі, сондықтан біз қасқырлар санының көбеюін байқамадық, бірақ қорқаулар мен дала мысықтарының саны өсті. Қорқаулар санының өсуі күзгі-қысқы кезеңде қорек-жемнің болуына ғана емес, сонымен қатар Ресей Федерациясының көршілес аймақтарында аңшылық қысымның күшеюіне байланысты мүмкін. Дала мысығы санының өсуі (оның басым бөлігі Бөкейорда ауданында) киіктер санының өсуіне байланысты болуы мүмкін, өйткені мысықтың асқазанынан киіктердің қалдықтары табылды деген ақпарат бар.
Батыс Қазақстан облысының жоғарыда аталған аудандарында ірі жыртқыш құстардың ең жоғары тығыздығы байқалады. Мұнда ақбөкендердің ірі жыртқыш құстармен – дала қыраны, қарақұс, аққұйрық субүркіт, тазқара және ақбас құмаймен тікелей де, жанама да биоценоздық байланысын байқауға болады.
Біздің де, Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау ассоцияциясының (АСБК) қызметкерлерінің де зерттеулері Батыс Қазақстан облысындағы (БҚО) киіктердің жаппай шоғырлану орындарында дала қыранының ұя салу тығыздығының жоғары екенін көрсетеді, әсіресе Казталов ауданында, облыстың басқа аудандарында өте аз. Мұнда оның киіктермен тікелей және жанама биоценоздық байланысын байқауға болады:
- Тікелей. Біз зерттеген ұялардың барлығында ақбөкендердің қалдықтары болды. Біз дала қырандарының киіктерді аулағанын көрген емеспіз, олар киіктердің жатып қалған немесе ауру бастарын, сондай-ақ қағанақтар мен жаңадан туған ақбөкендерді қағып алулары мүмкін. Дала қыранының киікпен қоректеніп жатқанын көрдік (қабырғалары сынғандықтан оны көлік қағып кеткен болуы мүмкін), іш пердесі ашылған, ішкі мүшелері бөлек жатыр, қыран олармен қореқтенбеген. Көбінесе артқы аяқтарының жамбасынан етті жұлып шоқиды. Дене еті балғын, қаны әлі ұйымаған. 20.08.2020 Аралтөбе соры аймағында дала қыранының 300-ге жуық бастар тұратын көші-қонға дейінгі үлкен топтасқан тобын байқадық.
- Жанама. Киіктер жайылатын жерлерде дала қыранының негізгі қорегі болып табылатын кіші саршұнақтың (Spermophilus pygmaeus) популяциясы көп. Шөп тұғырының биіктігін реттеу арқылы кішкентай саршұнақ үшін қолайлы жағдай жасалады. Облыстың басқа аудандарында кішкентай саршұ- нақ сирек кездесетін болды.
Қысқы көші-қон кезінде киіктер көп жиналатын жерлерде аққұйрық субүркіт көптеп кездеседі: 2021 жылдың 15 қарашасында ұзындығы 100 км Казталовка-Хан Ордасы автожолының бойында киіктер табынының соңынан ерген 43 бас бұл құсты санадық.
Соңғы жылдары біз тазқараның облыс аумағына ұшып келгенін жыл сайын тіркеп келеміз. Мұны біз киіктер популяциясының өсуімен байланыстырамыз. 2019 жылы Сайхин ауылының аумағында ақбас құмай тіркелді – соңғы 50 жылдағы алғашқы тіркеу.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын талдай келе, Батыс Қазақстан облысындағы ірі жыртқыш құстардың популяциясының өсу динамикасына киіктер популяциясының өсуі оң әсер етеді деген қорытынды жасауға болады.