"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР

КРУПНЫЕ ХИЩНЫЕ ПТИЦЫ В ЗАПОВЕДНИКЕ «НУРГУШ», КИРОВСКАЯ ОБЛАСТЬ, РОССИЯ

Бакка С.В. («Нұргуш» мемлекеттік табиғи қорығы, Киров облысы, Ресей)
Киселева Н.Ю. (К.Минин атындағы Нижний Новгород мемлекеттік педагогикалық университеті, Нижний Новгород, Ресей)
Кондрухова С.В. («Нұргуш» мемлекеттік табиғи қорығы, Киров облысы, Ресей)

Контакт:
Сергей Бакка sopr_nn@mail.ru
Надежда Киселева sopr@dront.ru
Светлана Кондрухова parus1970@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Бакка С.В., Киселева Н.Ю., Кондрухова С.В. «Нургуш» қорығындағы ірі жыртқыш құстар, Киров облысы, Ресей. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 121–125. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-121-125 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34917

Бұл баяндамада Киров ауданындағы «Нургуш» мемлекеттік табиғи қорығы аумағында ірі жыртқыш құстардың мекен ету сипаты мен саны қарастырылады, осы аймақта құстарды сақтаудағы қорықтың рөлі бағаланды.
Қорық екі бөліктен тұрады. 1994 жылы құрылған «Нургуш» бөлігінде (қорықтық аймақ – 5634,2 га, қорғалатын (буферлік аймақ) – 7942,4 га) Котельничск ауданындағы Вятка өзенінің оңтүстік жайылмасының бастапқы өсімдіктерінің фрагменті саталған. «Тулашор» учаскесі (қорытық аумағы – 17815,5 га, қорғалатын аймақ – 17566,1 га) 2010 жылы Нагорск ауданындағы тұтас орта тайга ормандарының массивін қорғау үшін құрылған.

Қорық аумағында Ресейдің Қызыл кітабына енгізілген ірі жыртқыш құстардың төрт түрі тіркелген: балықшы тұйғын (Pandion haliaetus), аққұйрық субүркіт (Haliaeetus albicilla), шаңқылдақ қыран (Aquila [Clanga] clanga), бүркіт (Aquila chrysaetos).

Балықшы тұйғын – бәлкім, Нургуш бөлігінің маңында ұя салатын, ұшып тетін, сирек түр,. Көшіп-қонуы кезінде және ұя салу кезеңінде Вятка, Прость өзенідерінде, Старица, Нургуш, Холщовик көлдерінде кездеседі. А.Д. Фокиннің (1960 ж.) деректері бойынша балықшы тұйғын бұрын Нургуш қорықшасының ірі көлдерінде үнемі байқалған. Қорықтың су айдынын қоректену стациясы ретінде пайдаланады. Олардың ұя салуы Вятка өзенінің сол жағалауы деген болжамы бар. Көшіп-қону және ұя салу кезеңіндерінде жеке дара құстар, жұптар, сирек жағдайларда 3-4 бас құстардан тұратын топтар кездеседі. Қорық аумағындағы көптігі 0,7 жұп/100 км² деп бағаланады. Көктемде сәуірдің II-III онкүндігінде ұшып келеді. Ең ерте кездестіру 08.04.2004 жылы тіркелді. Күзгі көші-қон қыркүйектің I онкүндігінде және қазанның II–III онкүндігінде болады. Соңғы рет тіркелген күн 24.10.2007 ж.

«Тулашор» бөлігінде балықшы тұйғындардың мекендейтін жерлері жоқ.

Аққұйрық субүркіт – кәдімгі ұя салатын, кей жылдары «Нургуш» бө- лігінде қыстайтын түр. Ұя салатын уақытта Нұргуш, Кривое, Кіші Кривое, Холщовик көлдердінде, Калеичи, Прудища шатқалдарында, Вятка өзенінде жиі байқалады; Көктем мен күзде әлдеқайда жиі кездеседі. Соңғы онжылдықта қыста кездестіру жиілеп кетті. Бұл уақытта құстар құндыз бө- геттерінің жанындағы арналар мен өзендерде және қатпайтын жусанды көлдерді маңайлайды. Нургуш көлінің жанындағы қорық аумағында аққұйрық субүркіттің ұясы бар. Ұя 1950 жылдардан бері белгілі. Тағы бір ұя Вятка өзенінің сол жағалауында, Вишкиль ауылының жанындағы Мянда көлінде орналасқан. Қорықтағы көптігі 2 жұп/100 км² деп бағаланады. 2016–22 жылдардағы түрлерді тіркеу орындарын ГИС талдау әдісі қорық аумағында, жанындағы қорғалатын аймақта және оларға жақын маңда 5–6 ұя салатын телімдер бар деп бекітуге мүмкіндік береді.

Шаңқылдақ қыран – сирек, қорытың екі бөлігінде ұя салатын, ұшып өтетін түр. «Нургуш» бөлігінде қорықта, буферлік аймақта және осыларға жақын аймақтарда кездеседі. Жазда Калейчи, Окунки шатқалдарында, Межное және Долгое көлдерінде жеке дара құстар тіркелді. Сосновый куст шатқалының қорғалатын аймағында 2015, 2016 ж. шаңқылдақ қырандар алаңқайда ұя салып, кейінгі жылдары олар пайдаланбаған. Көптігі 0,7 жұп/100 км² деп бағаланады. Көктемде шаңқылдақ қырандар сәуір айының II (11–17.04.1998 г.) және III онкүндігінде (26.04.1998 г.) пайда болады. Күзде олар қыркүйектің II онкүндігіне дейін кездеседі (22.09.2013 ж.).

«Тулашор» бөлігінде Федоровка өзенінің аңғарында ұя салады. Қорық маңындағы қорғалатын буферлік аумақ пен оған жақын аумақта ғана байқалған. Тайгалық өзендердің аңғарларының жоғарғы беткейлеріндегі ірі қарағайларда ұя салады; негізінен өзен жайылмасындағы соқыртышқандарын аулайды. 19.06.2013 ж. 49/39 қорғалатын аймақ шекарасындағы Федоровка өзенінің жайылмасында бірнеше құстар байқалды. Бұл түр, ең алдымен, өзеннің жайылма террасасында орналасқан ескі ұяға тиесілі болды. Пожмашордан оңтүстікке қарай 300 м жерде қарағайда Федоровка. 2016–2017 жж бұл ұя бос болды, ал 2018 жылға қарай ол толығымен жойылды, ұя салатын жер жоғалып кетті. Ересек адам 2017 жылдың 13 мамырында өзеннің жайылмасында іргелес аумақта кездесті. Федоровка бұрынғы Естапово елді мекенінің маңында.

Қорықтың екі учаскесінің және олардың буферлік аймақтарының аумағындағы жалпы санын 3–5 ықтимал ұя салу орындарын бағалауға болады. Бұл түрге Пожмашордан оңтүстікке қарай 300 м қашықтықтағы қарағайдағы Федоровка өзенінің жайылмасының үстіндегі террассада орналасқан ескі ұя тиесілі болуы мүмкін. 2016–2017 жылдары бұл ұя бос болды, ал 2018 жылға қарай ол толығымен дерлік жойылып, ұя салатын жер жоғалып кетті. Ересек құс 13.05.2017 ж. бұрынғы Естапово ауылының маңында Федоровка өзеннің жайылмасына іргелес аумақта кездесті. Қорықтың екі бөлігінің және олардың буферлік аймақтарының аумағында жалпы саны 3–5 ықтимал ұя салу орындары бар деп бағалауға болады.

Бүркіт – «Нургуш» бөлігінің өте сирек қоныс ауыстыратын түрі. Күзде бүркіттер Прудища (24.08.2010), Молчальник (20.09.1995), Лаптев шабу (09.10.1996), Закалье (19.10.1999) шатқалдарында, Пищальский (10.09.1996) көлінде, Боровка ауылы маңында (12.11.1997). байқалды. (12 қараша 1997). Қыркүйектің I–II онкүндігінде – қазанның II онкүндігінде ұя салғаннан кейінгі көшіқон кезінде дара, сирек жағдайды жұпты құстар кездеседі.
В.М. Рябов (2013) 2011 жылға дейін (қорық құрылғанға дейін) алынған мә- ліметтер негізінде «Тулашор» бөлігігің фаунистік тізіміне түрді енгізді. Біз «Тулашор» бөлігінде және оның қорғалатын аймағында бүркіттің мекендеуі мүмкін емес деп есептейміз, өйткені бұл жерде қолайлы мекен ету ортасы жоқ. Бірілі-екілі құстардың кездейсоқ ұшып өтуі мүмкін.

Киров ауданындағы аққұйрық субүркітті және шаңқылдақ қыранды сақтауда «Нургуш» қорығы маңызды рөл атқарады. Киров облысының Қызыл кітабына енгізілген бағалауларға сүйенсек, қорық осы түрлердің аймақтық санының 50% -на дейін қолдайды. Балықшы тұйғындарды сақтауда қорықтың рөлі көп емес.

Аққұйрық субүркіт (Haliaeetus albicilla). П. Шуковтың фотосы.

Балықшы тұйғын (Pandion haliaetus). П. Шуковтың фотосы.