"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР
ГРУЗИЯДАҒЫ БАЛЫҚШЫ ТҰЙҒЫН МӘРТЕБЕСІ ЖАЙЫНДА
Абуладзе А. (Зоология институты, Ілия мемлекеттік университеті, Тбилиси қ., Грузия)
Контакт:
Александр Абуладзе aleksandre.abuladze@iliauni.edu.ge
Ұсынылатын дәйексөз: Абуладзе А. Грузиядағы балықшы тұйғын мәртебесі жайында. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 98–101. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-98-101 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34902
Қазіргі уақытта балықшы тұйғын (Pandion haliaetus) кең таралған, үнемі ұшушы түр, бірақ сирек кездеседі, аз мөлшерде қоныс аударады. 1940 жылдарға дейін балықшы тұйғын Қара теңіздің батпақты жерлерінде, Колхет ойпатының батыс бөлігінде, кейбір ірі өзендердің Батпақты алқаптарында және Грузияның басқа аймақтарындағы ірі көлдерде аз мөлшерде ұя салды. Алайда, ХХ ғасырдың ортасында балықшы тұйғын мұнда ұя салуды тоқтатып-1950 жылдардан бері ұя тіркеулері болған жоқ. Соңғы алынған ұя 1958 жылы Абхазиядағы Инкит көлінен табылды.
Әдеби деректерді талдау 1920 жылдарға дейін балықшы тұйғын Грузияның кейбір аудандарында кең таралған және үнемі ұя салатын түр болғанын көрсетеді. Балықшы тұйғынды көбейту үшін ең қолайлы аумақтар Қара теңіз бассейнінің ірі өзен аңғарларының төменгі ағысы – Риони, Ингури, Чорохи, Аджарисцкали, Кинтриши, Супса, Натанеби, Хоби, Гумиста, Бзипи, Келасури және Каспий бассейнінің ірі өзендері-Мтк вари өзені (Кура) және оның салалары болды. Грузияда балықшы тұйғынның жойылуының басталуы туралы нақты деректер жоқ, бірақ ол 1920-1930 жылдары адамның тез өсіп келе жатқан әрекетінің нәтижесінде пайда болды деп болжауға болады. Грузияда жер бедерінің ерекшеліктері адам қызметінің кейбір түрлерін шектейтін, ең алдымен, жағалаудағы сулы-батпақты жерлер, өзендердің, ірі көлдердің жайылмалары, яғни балықшы тұйғынның ең қолайлы өсіру орындары өзгерді. Мұнда ауқымды жер өңдеу жұмыстары жүргізілді, өзендердің жағасында және ірі көлдердің айналасында жайылмалы ормандардың массивтері кесілді. Кейбір өзендерде су электр станциялары салынғаннан кейін балық қоры азайып, балықшы тұйғынның қорек базасына нұқсан келтірді. Халық санының едәуір өсуі нәтижесінде алаңдаушылық деңгейі де өсті. 1930 жылдары 1970 жылдарға дейін созылған қауырсынды жыртқыштарды ату бойынша жаппай науқандар басталды. ДДТ және басқа да ауыр ластаушы заттарды қолдану түрге үлкен қауіп төндірді, 1950-1960 жж. бұл қауіптердің ұзақ және өсіп келе жатқан әсері популяцияның азаюына, содан кейін Грузияда балықшы тұйғынның толық жойылуына әкелді.
Әдетте балықшы тұйғын Грузияның батысында, яғни Қара теңіз бассейнінде – теңіз жағалауында және сулы-батпақты жерлерде, Колхет ойпатының батпақты жерлерінде, Риони, Ингури, Чорохи, Хоби, Бзипи, Кодори өзендерінің төменгі ағысында, Натанеби өзендерінің аңғарларында, ірі көлдерде, тоғандарда, су қоймаларында, орташа және ірі балықтар тұрақты түрде алынатын жерлерде көші-қон кезінде белгіленеді. 1973 жылдан 2023 жылға дейін байқалған балықшы тұйғынның 95% – ы Қара теңіз бассейнінде, негізінен жағалауда, сирек жағалаудағы сулы-батпақты жерлерде тіркелген. Джавахет таулы көлдерінде және Шығыс Грузияның сулы-батпақты жерлерінде, яғни Каспий теңізінің бассейнінде балықшы тұйғын аз байқалды. Ұшып келуші дарақтар өте ерекше мекендейтін жерлерде – шөлейттерде, тау жоталарының су бөлетін учаскелерінде және үлкен және Кіші Кавказ асуларында байқалады.
Көптеген қоныс аударатын қанатты жыртқыштардан айырмашылығы, балықшы тұйғын ұшуы жоғары шепте жүреді. Дәл осы ерекшелік тұрақты есеп алаңдарында жүргізілетін ұшу жолдарында және "бөтелкелі мойында" қоныс аударатын жыртқыш құстарды есепке алғанда осы түрдің аз мөлшерін түсіндіреді. Мұны Грузияда жиналған деректер де растайды–есепке алынған балықшы тұйғындардың орташа саны есеп күніне 0,163–1,660 дарақты құрады, ал олардың қоныс аударатын жыртқыш құстардың жалпы санының үлесі азғантай болды.
Көктемгі ұшу наурыздың ортасынан мамырдың басына, сәуір айының басында азды-көпті шыңына дейін өтеді. Көктемгі рейстердің алғашқы тіркеулері 1981 жылы 7 наурызда, 1999 жылы 19 Наурызда және 2015 жылы 27 наурызда жасалды; соңғы тіркеулер 1991 жылдың 8 сәуірінде, 2010 жылдың 30 сәуірінде, 1995 жылдың 1 мамырында, 2023 жылдың 16 мамырында және 2017 жылдың 19 мамырында көктемгі бақылаулардың шамамен 2/3 бөлігі сәуірдің бірінші жартысында болды. Көктемгі көші-қон неғұрлым қысқа мерзімде өтеді, құстар азықтандыруға жарамды жерлерде сирек бірнеше сағатқа кешіктіріледі.
Күзгі көші-қон қарқынды, бірақ тамыздың ортасынан қарашаның басына дейін созылады. Ең алғашқы қозғалыстар Қара теңіз жағалауында және жағалаудағы сулы-батпақты жерлерде 14, 17 және 18 тамызда, әдетте 25–30 тамызда байқалды. Соңғы мигранттар әдетте қазан айының соңында байқайды, Қара теңіз жағалауында және жағалаудағы сулы-батпақты жерлерде (19.11.1982; 21.11.1995) қарашаның екінші жартысына дейін атап өтілді. Шамамен ¾ мигранттар қыркүйектің екінші жартысында-Қазан айының бірінші жартысында, қыркүйектің соңында шыңы аз болды. Күз мезгілінде негізінен Қара теңіз жағалауында 300500 дарақ қоныс аударады деп есептелді. Әдетте, жеке дарақтар тіркеледі, сирек жұптарға қарағанда, үйір ешқашан байқалмады. Алайда, құстар, егер оларды алаңдатпаса, бірнеше күн бойы тамақтандыруға жарамды жерлерде қалуы мүмкін – мысалы, Қара теңіздің жағалауындағы сулы-батпаты жерлерде бір уақытта 2–3 балышы тұйғын байқалған.
Балықшы тұйғын (Pandion haliaetus). В. Каноненконың фотосы.