"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР

2022–2023 ЖЫЛДАРДА БӨКЕЙОРДА РЕЗЕРВАТЫ ЖӘНЕ АЩЫӨЗЕК ҚОРЫҚШАСЫНДАҒЫ (БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ) АУМАҒЫНДАҒЫ ДАЛА ҚЫРАНЫ

Смелянский И.Э. («Қазақстан биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясы» РҚБ, Астана, Қазақстан)
Томиленко А.А., Барашкова А.Н. (Сібір экологиялық орталығы ООО, Новосибирск, Ресей)
Александрович Р.Н., Китибаев Б., Кошкина А. («Қазақстан биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясы» РҚБ, Астана, Қазақстан)

Контакт:
Илья Смелянский ilya.smelansky@acbk.kz
Андрей Томиленко aatom@ngs.ru
Анна Барашкова yazula.manul@gmail.com
Роман Александрович roman.alexandrovich@acbk.kz
Бейбарс Китибаев kitibaev.b.d@gmail.com
Алена Кошкина alyona.koshkina@acbk.kz
Ұсынылатын дәйексөз: Смелянский И.Э., Томиленко А.А., Барашкова А.Н., Александрович Р.Н., Китибаев Б., Кошкина А. Қазақстанда дала қыранының қазіргі жағдайы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 253–258. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-253-258 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35053

Дала қыраны (Aquila nipalensis) – дала экожүйелерінің негізгі жыртқыштарының бірі, далаларға тән және әдетті мекен етушісі, соңғы кезге дейін Қазақстанда ең көп таралған және саны көп қанатты ірі жыртқыш. Соңғы екі онжылдықта мұнда оның саны мен ауқымы айтарлықтай қысқарды. Соңғы 15 жылда Еділ-Жайық сағасындағы түрлердің ұя салатын топтары дерлік зерттелмеген.

2022 жылы Батыс Қазақстан облысының батысында Бөкейорда мемлекеттік табиғи резерваты (МТР) мен Ащыөзек зоологиялық қорықшасы құрылды. Олар Ащыөзек өзеніне құятын су қоймаларымен бірге Аралсор, Батпақ, Жалпақ, Аралтөбе сорлары кешені және одан да кішкентай өзендердің толығымен дерлік алабын қамтиды. Бұл кең (6570 км2) аумақты шөлді және құрғақ далалар мен солтүстік галофитті және гемигалофитті шөлдер алып жатыр. Мұндағы ЕҚТА негізгі міндеті ақбөкен популяциясы мен оның мекендейтін жерлерін сақтау болып табылады, бірақ дала қыраны да қорғаудың басым нысандарының бірі ретінде танылған. Атап айтқанда, бұл жерде «Ащыөзек өзенінің төменгі ағысы» негізгі орнитологиялық территориясы дала қыраны үшін маңыздылығы негізінде анықталған.

Ұя салатын топтың мониторингі 2022 жылы басталып, 2023 жылы АСБК мен «Бөкейорда» МТР арасындағы ұзақ мерзімді ынтымақтастық аясында жалғасты. Негізгі тексеру жұмыстары 2022 жылғы 28 маусым – 8 шілде (11 күн) және 2023 жылғы 26 маусым – 28.06–8.07.2022 (11 күн) және 26.06–11.07.2023 (14 күн) аралығында жасаң құстардың жаппай ұшуы кезеңінде өткізілді. Көрсетілген кезеңде экспедициялық топтың жұмыс бағыты 2022 жылы 700 км және 2023 жылы 1000 км. көлемінде атқарылды. Екі есеп алаңдары анықталды – ауданы 1190 км2Ащыөзек және АралсорАралтөбе, 2440 км2 (2022 жылы Аралсор және Аралтөбе телімдері бөлек талданды). 2023 жылы Ащыөзек бөлігінің 25%- ға жуығы, Аралсор-Аралтөбе учаскесінің 30%-ға жуығы зерттелді.

2022 жылы дала қыранының 47 ұясы табылды, оның ішінде 19 белсенді ұя (40,5%), сонымен қатар, зерттеу кезінде сәтті болған 17 ұя (36%). Кем дегенде 38 ұя салатын орын оқщауланған, олардың ішінде 34 ұяның тіршілігі бар, оның ішінде кемінде 17-сі табысты болды. Барлық зерттелген аумақ үшін ұя салудың орташа тығыздығы 100 км2- ге шамамен 4,75 ұя салатын жерді құ- рады, оның ішінде 4,2 басып алынған телім және 100 км2-ге 2,1 сәтті аумақ. Ең жақын көршілес ұялар арасындағы орташа қашықтық 3,77±1,40 км (n=24), тіркеу орындарына байланысты Аралтөбеде 2,92±1,06 км (n=11) Ащыөзекте 4,40±1,35 км (n=8) және Аралсорда 4,96 км ±1,40 км (n=4).

Туылған балапандардың мөлшер саны бір ұяға орташа есеппен 1,69±0,79 балапан болды (n=16). Бәлкім, бұл көрсеткіш кемітілген, кейбір ұялар саны үшін ұшып кеткен ересек балапандардың саналмауы мүмкін. Аралсор-Аралтөбе және Ащыөзек телімдері арасындағы көрсеткіштке күрт айырмашылық тән: 1±0 (n=4) және сәйкесінше Аралсор және Аралтөбе -1,25±0,5 (n=4), бірақ 2,29±0,76 балапан (n=7) – Ащыөзекте.

2023 жылы 110 дала қыранының ұясы зерттелді, оның 34-і белсенді (31%), оның ішінде 24-і сәтті өскен ұя (22%) және 6–10 ұясы сәтсіз (4 жағдайда олардың көбеюін сәтсіз болғанын немесе ұяны балапандары тастап кеткенін түсіну мүмкін болмады), қалғандары бос, бірақ олардың кейбіреулеріне (22 ұя жалпы санының 20%) құстар келіп, қону орындары ретінде пайдаланылады.

Соның ішінде 32 ұя тексерілді, олар алғаш рет 2022 жылы анықталған, 2023 жылы олардың 5-і белсенді, оның ішінде 4 расында анықталып, біреуі болжамы – сәтті (барлығы дерлік бір жыл бұрынғы күйін сақтап қалды) ұя болды. Өткен жылы сәтті болған алты ұя 2023 жылы бос болып шықты немесе тек қону орны ретінде пайдаланылды. Бір жыл ішінде екі ұя жоғалып кетті (біреуі өртеніп кеткен).

85 ересек дала қыраны, негізінен ұя салатын жерлерге байланысты кездескен. Ұяларда және ұяларға байланысты 32 биылғы туылған балапандар (жаңадан туылған балапандар мен биылғы туылған балапандар ұшып шыққаннан кейінгі алғашқы күндері) есептелді. Өткен жылдағыдай 4–5 шілдеден кейін аумақта ұяларымен анық байланысы байқалмаған көптеген биылғы туылған балапандар пайда болды. Мұндай құстар, атап айтқанда, су айдындарының маңайында (тоғандар, апандар, өзен ағысында) шоғырланады. Барлығы осындай 56 жас биылғы туылғандар тіркелді. 3 ұяда (барлығы сәтті) бір-бір дамымаған жұмыртқадан табылды.

Тексерілген ұяларда 1–2 балапан, тек бір жағдайда 3 балапан болды. Орташа алғанда бір сәтті ұяға 1,90±1,51 балапан келеді (n=23). 2022 жылдағыдай бұл көрсеткіш төмен бағаланған болуы мүмкін. Телімдер арасында күрт айырмашылық байқалды: 1,36±0,63 балапан (n=14) Аралтөбе-Аралсорда және 2,45±1,91 балапан (n=9) – Ащыөзекте.

Аралтөбе теліміндегі үш ұя 20.04.2023 жылы А.А. Чибилевтің басқаруымен тексерілді. Олардың барлығында аналық құстар болды: біреуінде 2, ал қалған екеуінде әрқайсысында 3 жұмыртқадан. Шілде айында тексергенімізде 2 жұмыртқасы бар ұяда 2 балапан (биылғы туған), 3 жұмыртқасы бар ұяда – бір балапан (біз барар алдында, түлкі шабуылдаған сияқты) байқалды, осынша жұмыртқасы бар екінші ұя бос болып, ешқандай көбею ізі табылмады.

Қырандардың қоректік қорын 53 трансекта бойынша бағалау үшін жердегі кіші саршұнақ індерінің салыстырмалы тығыздығы анықталды. Трансекиалардың 90%-дан астамында кіші саршұнақтардың қоныстану іздері табылды, бірақ белгіленгендердің жартысынан көбінде тіршілік іздері жоқ. Оңтайлы олжаның (кіші саршұнақ) жетіспеуі жағдайында дала қырандарының зерттелген ұя салатын тобына қоректің негізгі көзі қазір далада көптеп таралған ақбөкендердің өлекселері болып табылатын сияқты. Ақбөкеннің қалдықтары ұяларды жемтікпен қоректенетіндердің ең көп тараған түрі болды. Бұл ретте қырандар тек жаңа ғана қаза болған өлекселермен қоректенетін көрінеді. Дала қыраны мен ақбөкеннің байланысы ақбөкеннің қысқы жүні зерттелген ұялардың басым көпшілігінде ұяны төсеу үшін материал ретінде пайдаланылуынан да айқын көрінеді, ақбөкен сүйектері көбінесе ұя салу үшін материал ретінде пайдаланылды.

Екі жылда да Аралсор-Аралтөбе телімдерінде дала қыранының қорегі мен ұя салуы Ащыөзек телімімен салыстырғанда төмен болған көрінеді.

ЕҚТА құруға қарамастан, аумақта құстарға қауіпті ЭБЖ бүркіттердің қаза болу қаупі әлі де бар. Қорық аумағындағы қолайлы биотоптардағы ЭБЖ (2,5 км және 3,5 км учаскелері) кездейсоқ тексеру олардың 1 км-ге орташа есеппен 1-ден астам қаза болған дала қыраны келетінін көрсетті. Қырандардың барлық табылған қалдықтары құстардың ерте көктемде немесе күзде, маусымдық қоныс аудару кезеңінде қаза болған уақытына сәйкес келеді.

Ұяға маңайындағы дала қыранының (Aquila nipalensis) балапандары. И. Смелянскийдің фотосы.

Ұяда жаңа өсіп келе жатқан дала қыраны. И. Смелянскийдің фотосы.

Дала қыраны. И. Карякиннің фотосы.