"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

АЛТАЙ-САЯН АЙМАҒЫНДАҒЫ ДАЛА ҚЫРАНЫ – 2019–2023 ЖЖ. ЗЕРТТЕУЛЕР НӘТИЖЕЛЕРІ

Карякин И.В., Николенко Е.Г., Шнайдер Е.П. (Қанатты жыртқыштарды зерттеу және сақтау ресейлік желісі; «Сибэкоцентр» ЖШҚ, Новосибирск, Ресей)

---

Контакт:
Игорь Карякин ikar_research@mail.ru
Эльвира Николенко elviranikolenko@gmail.com
Елена Шнайдер equ001@gmail.com
Ұсынылатын дәйексөз: Карякин И.В., Николенко Э.Г., Шнайдер Е.П. Алтай-Саян аймағындағы дала қыраны – 2019–2023 жж. зерттеулер нәтижелері – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 233–241. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-233-241 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35043

---

IUCN Қызыл кітабына сәйкес дала қыраны (Aquila nipalensis) дүние жүзінде жойылып бара жатқан түр, Ресейдің Қызыл кітабына енгізілген және бүкіл мемлекет бойынша қорғауға алынған. Ресейдегі дала қырандарының ұя салатын аймағы батыста Қалмақиядан шығыста Даурияға дейінгі жартылай шөлді және далалық кеңістіктерді қамтиды. Дала қыраны үшін Алтай-Саян экоаймағы (АСЭА) маңызды болып табылады – бұл жерде Ресейдегі түрдің барлық ұя салатын популяциясының жартысына жуығы шоғырланған. Сондықтан дала қырандарының АлтайСаян ұя басатын топтарын бақылау өте маңызды.

АСЭА-да дала қыраны Кузнецктен басқа барлық дала қазаншұңқырларында, соның ішінде Орталық Алтайдағы Чуя және Катунь өзендерінің тар дала аңғарларында, сондай-ақ Оңтүстік-Шығыс Алтайдың таулы аймақтарында, ішінара Тану-Ола мен Батыс Саянда ұя салады, соның ішінде биік таулы Укок үстіртін қоса алғанда. Алтай-Саян аймағындағы ұя салатын түрлердің жалпы саны Алтай өлкесінің тау бөктерлерін ескере отырып, 2018 жылы 1400–1800 жұп деп бағаланды. Қазіргі уақытта әртүрлі AСЭА ұя салу топтарындағы әртүрлі теріс және оң динамикаға қарамастан, сандарын бағалау түбегейлі өзгерген жоқ. 2022 жылға қарай облыста қырандардың 756 ұя салатын орны анықталды, бұл түр санын бағалаудың 47,25% құрайды. Дала қыраны үшін ұя салуға жарамды мекендеу орындарының 50%- ға жуығы, ГИС модельдеу кезінде анықталған, санақпен қамтылмаған, дегенмен дала қыранының ұя салуы тұрақты емес сапарлар кезінде үлгіленген мекендеу орындарының барлық кластерлерінде анықталған. Осылайша, АСЭА-да біз дала қыранының ұя салатын аймағының барлық аумағын, соның ішінде түр үшін оңтайлы емес жағдайларда жеке жұптар кө- бейетін аумақтарды бізге белгілі деп айта аламыз. Жыл сайынғы мониторинг дала қырандары ұя салатын 68 алаңында жүргізіледі, бұл белгілі ұя салатын аумақтардың 9% құрайды, 3 жыл ішінде 256 (33,9%), 5 жылдан астам уақытта – 312 (41,3%) ұя салатын аумақтар бақыланды. Біз антропогендік факторлардың әсері тұрғысынан ең мәселесі көп аймақтарда, адамның экономикалық белсенділігі аз әсер ететін аймақтарда да шоғырланған топтарға тұрақты мониторинг жүргіземіз – Тес-Хемнің сол жағалауында Убсунур қазаншұңқырында, Тыва Республикасының Тану-Ола жотасында, Тува алабында, Хакасия Республикасы мен Краснояр өлкесі мен Хакасия республикасындағы Минусинск қазаншұңқырында, Шу даласының шеті бойынша, Сайлюгем жотасы және Алтай Республикасының Усть-Кан қазаншұңқырында және Алтай өлкесінің шегінде Алтайдың етегінде. Соңғы жылдары дала қырандарының ірі ұя салатын топтары шоғырланған және антропогендік факторларға нашар сезімтал Укок пен Оңтүстік-Батыс Тываға барылмады.

Қоректенуін талдау дала қырандарының жемтік ресурстарды игеруге өте икемді екенін көрсетті және қорек-жемнің кең ауқымын, әдетте далалық және интразональды түрлерді де, тәуліктік және түнгілерді де (соңғы жағдайда, негізінен басып мыжылған қосаяқтар, кірпілер және басқа түрлермен ұсынылған) игереді. Атап айтқанда, далада және орманды алқаптардың үстіндегі биік таулы жерлерде ұя салатын қырандардың рационында тиіндер (Sciurus vulgaris), тоқыл дақтар (Picidae sp.) және суықторғайлар (Pyrrhula pyrrhula) сияқты әдетте ормандық түрлері бар, олар жолдан жиылуы мүмкін. Көбінесе фермалар мен жолдардың көрінетін жерлерінде ұя салатын қырандар оларды үнемі қорек-жем үшін пайдаланады, әртүрлі себептермен қаза болған жануарларды жинайды, бұл оларға улану, көлікпен соқтығысу немесе бүркіттердің өздерін адамдардың ату қаупін тудырады. Аңшылық мінез-құлқының барлық икемділігіне қарамастан, қырандар жаппай шоғырлайтын кеміргіштермен (негізінен саршұнақтармен Spermophilus sp.) және шақылдақтармен (Ochotona sp.) тығыз байланысты және көктемде бұл түрлердің санының көптігі және/немесе қолжетімділігі қырандардың ұямен айналысу фактісін де, көбеюін де анықтайды. Егер көктемгі негізгі қорек-жем түрлерінің мол немесе қолжетімді болуы (көктемнің кеш болуына байланысты) жеткіліксіз болса, дала қырандары көбеюді бастамайды және жағдайлардың жартысында ұя салатын ауматарын жаздың ортасына қарай тастап кетеді.

Соңғы жылдары ұя салатын топтардың ұя салатын орындардың толтырылуын бақылаумен, ұяларды фото және бейнебақылау және молекулалық әдістерді қолдану арқылы жұбын ауыстыру, көбею жетістігі, қырандардың тіршілікке қабілеттілігін, қоректенуін классикалық бақылаумен қатар, олардың қоныс аударуын және филопатриясын сақиналау арқылы ғана емес, сонымен қатар трекерлерді қолдану арқылы зерттеп жатырмыз.

Көші-қонды зерттеу мақсатында 30 дала қырандары трекермен (Aquila – 22, Druid – 5, Ecotone – 2, GPS-Collars – 1) белгіленді. Қырандарды бақылау жасаң құстардың көпшілігі Орталық Азияның биік тауларын айналып өтіп, Батыс Циркум-Гималай дәлізінде қоныс аударатынын көрсетті. Тек 2 құс Тибет арқылы оңтүстікке қоныс аударды және екеуі де қаза болды (1 құс Гималайдан өтті, бірақ қыстауда Непалда қаза болды). Қырандардың көпшілігі бірінші жылы туған мекеніне оралмайды да, алғашқы жаз бойы Қазақстанның аумағы бойынша кө- шіп-қонады, сондықтан бұл ел дала қыранының Алтай-Саян ұя салатын топтарының тіршілікке қабілеттілігінде шешуші рөл атқарады. Туған мекеніне бару екінші, үшінші жаздан бастап байқалады, ал төртінші жазда қырандар телімдер таңдап, жұп құра бастайды. Төртінші жазда мекендеріне барған, трекермен белгіленген 5 құстың (1 аналық және 4 аталық) 4 аталық құстың таңдалған ұя салатын аумақтарда ұялары мен жұптары болды, бірақ тек 1 аталығы ғана сәтті кө- беймеді (аналық құстың жұбы болмады және кең аумақтарға көшіп қонды). Барлық қырандар жазда жыныстық жетілу кезінде туған аймағына оралды және олар туған ұяларынан 50 км (3, 36, 43 и 50 км) алыс емес жерлерді қамтыды.

Бақылау аумақтарында жұбын ауыстырғанға дейін жұптың көбеюінің орташа ұзақтығы 4 жылды құрайды. Яғни, орта есеппен әрбір 4 жыл сайын дала қырандарының ұя салатын аймақтарында жұптың біреуінің қаза болуы нәтижесінде көбеюде үзіліс болады, ол 1 жылдан 4 жылға дейін созылады. Бір қызығы, трекерлермен белгіленіп, туған аймағына қайта оралған 5 балапанның бірде-біреуі ата-анасын тірі таппаған – осы кезеңде барлық ата-аналар қаза болып, олардың орнын жас құстар басқан. 5 жыл ішінде барлық дерлік бақылау ауматарында жұптар ажырауы, ұя салатын орындардың жоғалуы жас құстардан құралған жаңа орындардың пайда болуымен өтелді. Ерекшелік – Алтай Республикасындағы Сайлюгем жотасында, мұнда обаға қарсы қызмет елді мекендерден тыс жерде (заставалар мен фермаларда) жүргізген ауылды дератизациялау нәтижесінде антикоагулянттармен уланудан дала қырандарының жергілікті ұя салатын тобы ұя салатын жұптарының 30%- ын жоғалтты. (олардың жартысы әлі де қалпына келмеген). Хакасияда дала қыраны санының өсуі байқалды – 2011 жылдан 2018 жылға дейінгі кезеңде 7,14%-ға, бұл бастапқыда қарақұстар (Aquila heliaca) тастап кеткен аумақтарды дала қыранының игеруіне байланысты ұя салатын жұптардың қайта үлесуімен байланысты болды, бірақ барлық хакас мекендері бойынша есепке алу көрсеткіштерін қайта есептеу түрлер санының әлі де нақты өсуін көрсетті. Алайда 2019–2022 жж. санның бұл өсімі (2018 жылғы бағалаудан-3,16%) дала қыранының ұя салатын орындарынан бүркіттермен (Aquila chrysaetos) ығыстырылуы және белгісіз себептермен жекелеген жұптардың ыдырауы салдарынан кері болды. 2001–2002 жылдары Моңғолияда құстардың бромадиалонмен улануы салдарынан Тыва Республикасында саны азайғаннан кейін дала қыранының популяциясы 2008 жылдан 2018 жылға дейін реттілілік түрде қалпына келтірілді. 2013 жылға қарай Тувадағы дала қырандарының саны 300–400 ұя салатын жұпқа (Карякин, 2013; Николенко, Карякин, 2013), 2019 жылға қарай – 311–422 жұпқа бағаланды. 2020 жылға қарай дала қыраны Тувадағы санын 2000 жылғы бағалау бойынша 373–453 жұпқа дейін толық қалпына келтіреді деген болжам жасалды (Карякин және т.б., 2018; 2019), бірақ бұ- лай болмады және саны 305–410 жұпқа дейін тұрақтанды. Дала қыраны жасанды орман екпелерін игеріп, ағаштарға ұя сала бастағанына және соңғы жылдары Тувада ЭБЖ қаза болу сияты фактор толығымен дерлік жойылғанына қарамастан, далада қырандарының бұрынғы ұя салатын жерлерін қалпына келтіру бірқатар себептерге байланысты баяулады – дала қыранының ұя салуға қолайлы мекендеу орындарында малдың жазғы тұрағының көбеюі (себеп мемлекеттік дотацияларда); климаттық фактор (шілде айында тұрақты болған бұршақ жауған найзағайда қауырсындары толық біткен балапандар қаза болады, ал шамадан тыс ылғалдылық қарқынды вегетациялануға әкеледі, бұл қорекжемді қолжетімсіз етеді және балапандар аштықтан қаза болады), жергілікті тұрғындардың бүркіттерді әдейі (ұяға ату) немесе кездейсоқ (көлік доңғалақтарының астындағы өлім) жоюы және малшы иттердің жыртқыштығы. Бірақ, Тану-Ола биік таулы аймақтарында осы жылдар бойы дала қырандарының саны тұрақты болды.

Дала қырандарының Алтай-Саян ұя салатын топтарына жергілікті жағымсыз факторлардың белгілі бір ыпалына қарамастан, жұптардың жиі ажырауының негізгі себебі ұя салатын аумақтан тыс жерде жатыр. Қырандардың мұндай қысқа тіршілік етуіне олардың қыстау кезінде улануы басты себеп деп болжамдаймыз. Дала қырандары қоқыс үйінділері мен мал қорымдарында топтануы, онда қабынуға қарсы стероидты емес препараттардан бастап антикоагулянттар мен ауыр металдарға дейін әртүрлі улы заттарды жинақтай алатыны қазірдің өзінде белгілі. Бірақ осы уақытқа дейін түрдің химиялық ластануы мүлдем зерттелмеген. Үндістанның қыстайтын жерлеріне ұшатын құстардың кем дегенде бір бөлігі үшін тағы бір мәселе – Солтүстік-Батыс Үндістанның тұзды көлдері мен сорларында жиі кездесетін құс ботулизмінің ошатарында сақиналары мен трекерлері бар қырандардың қаза болу санының артуы. Самбар көлі және оның төңірегінде (Джайпур және Нагаур өңірлерінде) Раджастханда 2019 жылдың күзінде құс ботулизмінен 23,5 мыңнан астам құс қазаға ұшырады (Singh, Sen, 2023). Дала қырандары да құс өлекселерімен қоректеніп, қаза болған. Бұл үлкен апат жария болды, бірақ құстардың азырақ масштабтарда қаза болуы үнемі болуда және жыл сайын өсіп келеді. Климаттың өзгеруі сулыбатпақты жерлерді патогеннің пайдасына өзгеретіндіктен, ботулизмнің өршуі жиірек болуы мүмкін, өйткені біз осыны Гуджараттағы Куч пен Раджастхандағы Самбардың үлкен тұзды су қоймаларында көріп отырмыз. Ал жағдай өзгермесе, бұл қыстаулар дала қыраны үшін «экологиялық тұзаққа» айналуы мүмкін.

Негізінен AСЭА сыртында орын алатын ересек құстардың орасан зор қазасын ескере отырып, оның себептерін түсіну қажет. Дала қырандарының шамадан тыс өлім-жітімінде улану жетекші рөл алатындықтан, құстардың химиялық ластануын әрі қарай зерттеу және олардың ботулизмге қатысты иммундық жағдайын нақтылау қажет.

---