"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ТҮРІКМЕНТСАНДА ҚАРАҚҰСТАР МЕН ДАЛА ҚЫРАНДАРЫНЫҢ КӨШІ-ҚОНЫ ТУРАЛЫ СҰРАҚТАР

Рустамов Э.А., Ходжамурадов Х.И., Вейисов А.С. (Мензбер орнитологиялық қоғамы, Мәскеу, Ресей)

---

Контакт:
Эльдар Рустамов elldaru@mail.ru
Ходжамурад Ходжамурадов hojamurad@mail.ru
Атамурад Вейисов atamyratveyis@gmail.com
Ұсынылатын дәйексөз: Рустамов Э.А., Ходжамурадов Х.И., Вейисов А.С. Түрікментсанда қарақұстар мен дала қырандарының көші-қоны туралы сұрақтар. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 160–162. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-160-162 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34936

---

Түрікменстандағы қарақұстың (Aquila heliaca) және дала қыранының (Aquila nipalensis) көктемгі және күзгі ұшып өтуіне арнайы талдау бұрын жүргізілмеген. Екі түр де ұшып өтетін болып саналды. Соңғы онжылдықта олардың кейбіреулері қыстау үшін қала бастады. Олардың ұшу жолдарының кең фронттары Түркіменстан аумағы арқылы өтеді. Екі түр де жиірек кездеседі және елдің оңтүстік жартысында және аймақтарда, әсіресе, үлкен (Rhombomys opimus) және қызыл құйрықты (Meriones erythrourus) құмтышқандардың саны мол жылдары сол жерлерде шоғырланады.

Қарақұсты ұшып өту кезінде дерлік барлық жерде көруге болады. Елдің жазық бөлігінің әртүрлі ашық мекендері – қолайлы аймақтары. Көшіп-қонатын қарақұстардың, сондай-ақ дала қырандарының жалпы санын есептеу қиын, өйткені оларды көші-қон кезінде үлкен аумақтарда тіркеу мүмкіндігі аз. Жиналған азғана деректерді келтірейік: 1939 жылы 28 сәуірде Қарабоғазкөл бұғазының маңында 26 бас құстан тұратын ұшып өтетін топ байқалды (Исаков, Воробьев, 1940); 1949–1958 жж. Бадхызда мұқият бақылаулар кезінде қарақұс екі рет (Сухинин, 1971 ж.), ал 1984–1997 жж. тек бір рет (Букреев, 1997); 1976 жылы 20 қазанда Мурғаб (жазық таулы Қарақұмда) өзені атырауында, Чашғын ауылынан солтүстікке қарай 36 км жерде ұшып өту ағынында 37 қарақұс есепке алынды; 1977–1991 жж. Оңтүстік-Шығыс Каспий өңірінде 2 рет кездесті – 1977 жылы қазанда (Кіші Делили көлінің маңында 3 бас құс) және 1979 жылы наурызда (2 бас құс Челоюк ауылы маңында) (А.А. Караваев, жарияланбаған деректер); Орталық Копетдагта 1990– 2010 жж. бұл қыран бар болғаны 7 рет тіркелді, бұл ретте 1–2 құстан есептелді, барлық санау бойынша – 27 бас құс (Ефименко, 2010), оның ішінде бір рет 9 бас құстан (Ефименко Н.Н., жарияланбаған деректер), Батыс Копетдагта 2009 ж. – 2018 жж. сондай-ақ 7 рет кездесті, әдетте 1–2 бас құс, тек бір рет (2015 ж. 6 наурыз) бірден 6 бас құс белгіленді (Ходжамурадов, Рустамов, 2010; 2019).

Дала қырандарын Түркіменстанның барлық жерінде кездестіруге болатынымен, олар негізінен елдің батыс және оңтүстік-шығыс аймақтарына қоныстайды. Бірінші бағыт негізінен Батыс Көпетдаг арқылы, одан әрі Оңтүстік Үстірт арқылы (Қарабоғазы мен Сарықамышы), ал екіншісі кең Бадхыз дәлізі арқылы әрі қарай Оңтүстік-Шығыс Қарақұм мен Қарабилдің шетімен Сундулы шөлінің оңтүстік жартысына өтеді. (Таллимержен сілемі). Көшіп-қонушылардың басқа бір бөлек ағын тобын Үлкен және Кіші Балхан, Копетдаг тау бөктерінде және/немесе Қарақұм шөлі арқылы байқауға болады. Сонымен қатар, құстарды барлық жерде шағын топтарда және тіпті жеке бастарын (ошауланған сияқты, бірақ негізгі ағынға параллель) кең майданды жазық Түрікменстанды кесіп өтуі кезінде көруге болады. Қарақұспен салыстырғанда дала қырандарының тіркелу фактілері айтарлықтай көп (оларға егжей-тегжейлі талдау есепте берілген).

---