"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ҚАУЫРСЫНДЫ ЖЫРТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ. АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМ 2. АННОТАЦИЯЛАР

«БАЛЫҚШЫ ТҰЙҒЫН РЕСЕЙДЕ» ЖОБАСЫ: 2019-2023 ЖЫЛДАҒЫ ЖҰМЫСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ НӘТИЖЕЛЕРІ

Бабушкин М.В., Кузнецов А.В. (Дарвин мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы, Череповец, Ресей)
Шаров А.А. («52ДЕРЕВА» компаниясы, Нижний Новгород, Ресей)
Пчелинцев В.Г. («Экожоба» АҚ, Санкт-Петербург, Ресей)
Селлис У., Сейн Г. (Орлиный клуб, Хаука, Вилянди, Эстония)
Шикалова Е.А. («Саян-Шушенское» мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы, Шушенское қала типті поселкесі, Ресей)
Шикалова Е.А. («Саяно-Шушенское» мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы, Шушенское ҚТП, Ресей)
Утехина И.Г. («Магаданский» мемлекеттік табиғи қорығы, Магадан, Ресей)
Брагин А.В., Футоран П.А. («Онега Поморье» ұлттық паркі, Архангельск, Ресей)
Холодов Е.В. (Водлозерский ұлттық паркі, Петрозаводск, Ресей)
Делгадо М.М. (Биоалуантүрлілікті зерттеу бөлімі, Биоалуантүрлілікті зерттеу жөніндегі бірлескен топ, Жоғары ғылыми зерттеулер кеңесі, Овьедо университеті, Миерес, Испания)

Контакт:
Мирослав Бабушкин babushkin02@mail.ru
Андрей Кузнецов seaeagle01@yandex.ru
Алексей Шаров 52dereva@mail.ru
Василий Пчелинцев acerapes@gmail.com
Урмас Селлис urmas@kotkas.ee
Гуннар Сейн gunnar.sein@gmail.com
Елена Шикалова e.shikalova@mail.ru
Ирина Утехина steller@magterra.ru
Альберт Брагин aapaboloto@yandex.ru
Павел Футоран blaid008@yandex.ru
Евгений Холодов hunter.kholodov@gmail.com
Мария Дельгадо delgadomar@uniovi.es
Ұсынылатын дәйексөз: Бабушкин М.В., Кузнецов А.В., Шаров А.А., Селлис У., Сейн Г., Шикалова Е.А., Утехина И.Г., Брагин А.В., Футоран П.А., Холодов Е.В., Дельгадо М.М. «Балықшы тұйғын ресейде» жобасы: 2019-2023 жылдағы жұмыстардың негізгі нәтижелері. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 92–97. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-92-97 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34900

Ресейде балықшы тұйғын (Pandion haliaetus) Калининград облысының батыс шекарасынан Камчатка түбегіне, Анадыр өзен бассейніне, Сахалин, оңтүстік Курил аралдары және Жапонияға дейін ұя салады. Таралуының солтүстік шекарасы солтүстік тайганың шекарасымен, солтүстігінде орманды өзен аңғарларымен өтеді. Жоба барысында алғаш рет Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігінде, Орталық Сібірдің оңтүстігінде (Саян-Шушенск қорығы) және Қиыр Шығыста (Магадан қорығы, Камчатка түбегінің орталық бөлігі) мекендейтін балықшы тұйғындардың ұя салатындар саны, қоныс аудару жолдары мен қыстау орындары анықталды.

«Зиянды жыртқыштармен» күресу кезеңінде және хлорорганикалық пес- тицидтерді қолдану кезеңінде (1970 жылдарға дейін) санының айтарлық- тай азаюынан кейін Ресейдің еуропа- лық бөлігінің көптеген аймақтарында қазіргі уақытта балықшы тұйғын- дардың санының тұрақтандыру және біртіндеп саны өсуі кезеңі (30 жылда шамамен 2–2,5 есе) байқалады. Түрдің Кола түбегінің орталық және солтүстік аймақтарын, Карелия Республикасын, Архангельск және Псков облыстарын игергені атап өтілді, мұнда бұрындары оның ұя салуы байқалмаған. Ақ теңіз- дің Онега түбегінің жағасында бұрын белгісіз тіршілікке қабілетті ұя сала- тын балықшы тұйғын тобы табылды (25 жұп; 2 жұп/100 км2). Еділ-Балтық су жолдары жүйесіне кіретін су қоймаларының жағалауларында ұя салудың максималды тығыздығы байқалады. Рыбинск су қоймасы (Дарвин қорығы) елдегі ең жоғары ұя салу тығыздығына ие (6–7 жұпқа дейін/100 км2). Қолайлы мекендеу орындарында оңтүстік және орта тайганың субзонасында ұя салу тығыздығы 1–ден 4 жұпқа дейін/100 км2, солтүстік тайгада – 0,8–2 жұп/100 км2, Кола түбегінің орман-тундрасында – 0,1 жұп/100 км2. құрайды. Еуропалық Ресейдің қалған аумақтарында балықшы тұйғындар көбірек таралған, популяциясының жалпы саны 1200–1400 ұя салатын жұпты құрайды.

Елдің шығысында (Приморск және Хабаровск өңірлері, Амур облысы, Магадан, Сахалин облыстары, Чукотка) саны көптеген аймақтарда азайып келеді, жалпы ұя салатын шамамен 1000–1200 жұпты құрайды. Магадан қорығында 1990 жылдармен салыстырғанда санның шамалы азаюы байқалды. 2020-2021 жж. мұнда Кава өзені және оның салалары аймағында көбейгендер саны 5–6 жұптан аспайды, жалпы ұя салатын қоры 12–15 ұядан аспайды. 2023 жылы Камчаткада Плотникова, Быстрая және Камчатка өзендерінің бойымен өтетін электр беру желісінің тіректерінде (ЭБЖ), аймақ үшін бірегей балықшы тұйғындардың ұя салатын тобы анықталды. 280 км ЭБЖ бойынан 42 балықшы тұйғынның ұясы (16 белсенді ұя) табылды.

2019–2023 жж GPS/GSM трекерлерімен 16 балықшы тұйғын белгіленді: Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігінде (3 ересек бас және 7 жасаң құс), Магадан қорығында (2 жасаң құс), Саян-Шушенский қорығында (2 ересек құс) ), Камчаткада (2 ересек бас құс).

Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігінде өсетін құстар Африка континентінде қыстайды. Шығыс Еуропадағы балықшы тұйғындардан айырмашылығы, олар күзгі көші-қон кезінде шығыстан Жерорта теңізін кесіп өтеді, содан кейін Африканың қыстайтын жерлеріне таралады. Қыстау аймағы: Жерорта теңізінің оңтүстігінен Оңтүстік Африканың оңтүстік жағалауы- на дейін (Сахараны қоспағанда) және Нигер өзені және Чад көлі бассейнінен Араб түбегіне дейін. Қыстау орындары мен туу және көбею орындары арасындағы қашықтық 4000–10550 км. Жынысы мен жасына байланысты көші-қон стратегияларында айырмашылықтар анықталды. Аналықтар мен жасаң құстар аталықтары мен ересек құстарға қарағанда қысқа миграциялық қашықтыққа жылжиды.

Сібір балықшы тұйғындары Оңтүстік Азияда қыстайды. Саян-Шушенский қорығындағы ұялардың бірінде бір жұпта белгіленген екі ересек құс, аталық және аналық Үндістанда қыстап шықты. Аналық құс екі қысты Раджастханның оңтүстік-шығысында, ұя салу орнынан 3500 км қашықтықта (N24,5°–24,6°, E74,1°–74,4°) өткізді. Көктемгі көші-қон кезінде ол Қытайдағы балық өсіру тоғандарында торға оралып, қаза болды. Бұл жұптың аталығы жел генераторымен соқтығыстып, кейінірек ұшуға әрекеттену кезінде Декан үстіртінде (ұя салатын жерден 4300 км) ЭБЖ қаза болды. Жолдарды талдап, сараптау жыртқыш құстардың Қарақорым тау жүйесі (Шимшал және Набра өзендерінің жоғарғы ағысының аралығындағы 200 км аумақ) арқылы күзгі миграциялық жолындағы жаңа «тартпақтарды» анықтауға мүмкіндік берді (Карякин және т.б., 2019).

Қиыр Шығыста мекендейтін балықшы тұйғындар Оңтүстік-Шығыс Азияда қыстайды. Магадан қорығының екі жасаң балықшы тұйғындары тіршіліктерінің бірінші жылын Батыс (N3,4°– 3,6°, E101,°– 101,7°, 7400 км) және Шығыс Малайзияда (N4,9°–5,4°, E115,9 °–116,2 °, 6700 км) өткізді. Күзгі көші-қон кезінде құстар Охот теңізінен кесіп ұшып, Приморье мен Оңтүстік Корея арқылы ұшып өтті. Кейін құстардың бірі Тайваньға бет алды, содан соң, Оңтүстік Қытай теңізінің үстінен ұшып, Малакка түбегіне жетіп, тіршілігінің бір жарым жылын сол жерде (Куала-умпурдан солтүстікке қарай 30 км) өткізді. Екінші құс Оңтүстік Қытай теңізінен өтіп, Калимантан аралының солтүстігінде екі қыс, бір жаз болды. 17–18 ай қыстаудан кейін, жыныстық жетілмеген құстар солтүстікке қарай жылжи бастады: олардың біреуі Сахалин аралының солтүстігіне, екіншісі – орталық Қытай жетті.

Трекермен белгіленген аналық балықшы тұйғын (Pandion haliaetus). Қазіргі уақытта бұл балықшы тұйғын Африканың орталық бөлігінде Виктория көлінде қыстайды. М. Егоровтың фотосы.

Балықшы тұйғын (Pandion haliaetus). В. Каноненконың фотосы.

Зерттеушінің Карелияда балықшы тұйғынның (Pandion haliaetus) ұясына шығуы. Е. Алексеевтің фотосы.

Балықшы тұйғын (Pandion haliaetus). M. Бабушкинның фотосы.