"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

2023 ЖЫЛЫ «АЛТЫН ЕМЕЛ» ҰЛТТЫҚ ПАРКІНДЕ ЖЫЛАНШЫ ҚЫРАННЫҢ ҰЯ САЛУ БИОЛОГИЯСЫ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУДЕ ФОТОТҰЗАҚТАР ҚОЛДАНУДЫҢ АЛҒАШҚЫ ТӘЖІРИБЕСІ

Базарбеков Д.Қ. («Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі, Қазақстан)
Жатқанбаев А.Ж. (Зоология институты, Алматы; Экологиялық клуб ҮЕҰ, Қазақстан)
Мусабеков М.Т. («Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі, Қазақстан)

---

Контакт:
Дидар Базарбеков altynemel.kadr@mail.ru
Алтай Жатканбаев kz.wildlife@gmail.com
Маргулан Мусабеков altynemel_nauka@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Базарбеков Д.К., Жатканбаев А.Ж., Мусабеков М.Т. 2023 жылы «Алтын Емел» ұлттық паркінде жыланшы қыранның ұя салу биологиясы мен экологиясын зерттеуде фототұзақтар қолданудың алғашқы тәжірибесі – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 87–91. DOI: 10.19074/1814-8654- 2023-2-87-91 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34898

---

Қазақстанның оңтүстік-шығысында (Қазақстан Республикасы, Жетісу облысы) орналасқан Алтын-Емел мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағында, өзен аңғарының оң жағалауында (Іле өзенінің орта ағысы) ұсақталған-сазды құрғақ алқап Үлкен Қалқан құрғақ аласа таулы массивінен шығысқа қарай 12–15 км (Іле орманшылығы, Жағалыбайлы телімі өзенге қарай аздап ығыса бастаған учаскеде) 2023 жылдың жазында Қосбастау шатқалының маңында, тұрғын жыланшы қыранның (Circaetus gallicus) ұясы зерттелді. Ол 3,7 м биіктіктегі ағаштың айырылған бөлігіндегі екіге бұтақтанған діңінің бірінде биіктігі шамамен 5 м болатын кептірілген тұранғада (Populus diversifolia) орналасқан. Ұя салу құрылымының көлемділігіне қарағанда, оны бірнеше жыл бойы осы жыланшы қырандар мекендеген. Оған жақын 50 м жерде тағы бір тұранғы ағашының үстінде, құрғақ бұтақ құ- лауынан пайда болған қуыста 8 мамырда қауырсандары пайда бола бастаған балапандары бар сексеуіл торғайының (Passer ammodendri) ұясы табылды. Жыланшы қыран ұясының бір қабатында кем дегенде бір жұп үнді торғайлары (Passer indicus) ұялаған.

8 мамырда жылан қыранның ұясында бір жұмыртқа болды – бұл түрге тән. Сол күні автордың күшімен ұядан 1,7–2 м тұранғаның екінші құрғақ діңіне құ- рамдастырылған триггер режимі бар (3 сурет және кідіріспен 20 секундтық бейне және келесі триггерге арналған аралық 20 минут) фототұзақ (Digital Trail Camera HH-662, 16mp) орнатылды. Жұмыртқа басу, содан кейін жұмыртқадан балапан шыққан кезіндегі жұптың ұя салу тіршілігін бақылау 2023 жылдың 8 мамырынан 10 тамызына дейін, балапан ұядан шыққанға дейін, бірақ 10 тамыздан бастап 15-не дейін оған жүйелі түрде ұшып қайта оралып жүрген кезеңі үш ай болды. Айта кету керек, бұл орнатылған флэш-диск мезгілмезгіл толығымен толтырылғандықтан және орнатылған AA сілтілі батареяларының заряды бірнеше рет таусылғандықтан, фототұзақта тұрақты бақылаулар емес, үзінділер болды.

Жұптағы екі құс та іс жүзінде фототұ- зақтың өте жақын орналасуына бірден дерлік шыдамдылық танытып, камера 10 мамырда жұмыртқаны басу кезінде серіктестердің алмасуын тіркеді және олардың өзгеруі таңғы сағатта күннің шығуынан кейін бірден болды.

Жұмыртқаны басу кезінде ересек құстың бірі жұмыртқа басу кезінде серіктестерін алмастырған кезде ұяға үш кір жемісті жиденің (Elaeagnus oxycarpa) жапырақтары бар жаңадан сынған 70 см бұтағын мен пісе бастаған жидегін шымшып әкелді. 26 маусымда балапан ұшатын қауырсындардың түбіртектерін (төрттен бір және үштен бір бөлігі ашылатын түбіртектеріндегі бастапқы жүндері) және арқасындағы жасырын қауырсындарын аша бастады, сонымен қатар басында да қауырсын түбіртектері болды. 19 шілдеде ұяда үлкен ұшатын және құйрық қауырсындары өсіп келе жатқан толық дерлік қауырсынды балапан болды. Кейде ол толықтай кеңейтілген қанаттарын белсенді түрде қағып, ұяда секірді, осылайша бірте-бірте алдағы алғашқы ұшуға дайындала бастады.

Ересек құстардың екеуі де өсіп келе жатқан балапандарды әртүрлі жылан түрлерімен, соның ішінде оқжыланымен (Psammophis lineolatus) – 3 және 14 шілдеде, шығыс жыланымен (Eryx tataricus) – 12 шілдеде және өрнекті жыланмен (Elaphe dione) 7 және 15 шілдеде қоректендірді. Балапан құс өзінің тұмсығымен ата-анасының жұтқыншақ пен өңешінен жыландардың жартысынан астамын, тіпті толық жұтып қойған жыландарды тұмсығымен жұ- лып алды. Бұл кезде балапан өз-өзіне көмектесіп, кейде созылған жыланды бір табанымен басып ұстап алады. Бұр ретте, ол алдымен ересек құстың сәл ашылған тұмсығынан әрең көрінетін жыланның ұшын жұлып алуға кірісті, содан кейін ғана ересегі жыланды толығымен құсты.

Көрші Оңтүстік Балқаш географиялық аймақ өңіріндегі қорек-жем түрлерінің ішінде ұя салатын жыланшы қыранның балапанын қоректендіру кезеңінде ұзын құлақты кірпілер (Erinaceus auritus) басым болатынына қарағанда, мұнда жыландар түріндегі қорек-жем өнімдерін тасудың атап өтілген көптігі мен жиілігі жанама түрде ұлттық парк аумағында оның жағалау бөлігіндегі жыландардың салыстырмалы түрде жоғары болуын және санын және осы бауырымен жорғалаушылардың өте бай қоректік қорын көрсетеді. 2023 жылы Алтын-Емелдегі фототұзаққа түсірілген жыланшы қыранның қорекжемігің арасында құлақты кірпі табылған жоқ.

Бір қызығы, 9 шілдеде балапан ересек құстың тұмсығынан бір құйрықты күрт жұла бастады, ал содан кейін ересек құс толығымен дерлік жұтып қойған ересек аталық дала ешкіемерін (Trapelus sanguinolentus) құсып тастады.

Авторлар далалық зерттеулерді Канапия Әлішерқа мен Оспанқұл Қанатқа жүзеге асыруға, фототұғырларды орнатуға және мерзімді тексеруге көмектескені үшін ризашылық білдіреді.

---