"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

РЕСЕЙДЕ ЗАБАЙКАЛЬЕДЕН АҚҚҰЙРЫҚ СУБҮРКІТТІ ҚАШЫҚТАН ҚАДАҒАЛАУ: КӨШІ-ҚОНЫ, ҚЫСТАУЫ, ЖАЗҒЫ МЕКЕНІ

Горошко О.А. («Даурский» мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы Н. Цасучей, Ресей; РҒА СБ Табиғи ресурстар, экология және криология институты, Чита, Ресей)
Зайцев И.С. («Даурский» мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы, Н. Цасучей, Ресей)
Хуашань Д. (Хулун көлі ұлттық табиғи биосфералық қорығы, Хайлар, Қытай)
Анисимов Ю.А. (Байкал мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы, Танхой, Ресей)
Сонгтао Л. («Хулун көлі» ұлттық табиғи биосфералық қорығы, Хайлар, Қытай)
Пыжянов С.В. (Иркутск мемлекеттік университеті, Иркутск, Ресей)

---

Контакт:
Олег Горошко oleggoroshko@mail.ru
Иван Зайцев zaitsev-student@mail.ru
Доу Хуашань douhuashan@163.com
Юрий Анисимов janisimov@gmail.com
Лю Сонтао 398861907@qq.com
Сергей Пыжьянов pyzh@list.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Горошко О.А., Зайцев И.С., Хуашань Д., Анисимов Ю.А., Сонтао Л., Пыжьянов С.В. Ресейде Забайкальеден аққұйрық субүркітті қашықтан қадағалау: көші-қоны, қыстауы, жазғы мекені. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 68–72. DOI: 10.19074/1814-8654-2023- 2-68-72 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34884

---

Забайкальеде (Ресей) аққұйрық субүркітті (Haliaeetus albicilla) қашықтан қадағалау бұрын жүргізілмеген. 19.06.2020 ж. маусымында Бурятияда (N 52.21; E 106.45 маңында) Селенгі өзеннің атырауында төрт жасаң құс (екі ұяда екеуден) GPS/GSM трекерлерімен белгіленген. №149 трекер Моңғолияда, батыс Хангайда 05.12.2020 көші-қон кезінде, № 158 – 01.03.2021 бірінші қыстауы кезінде (көші-қон толық болмаған болуы мүмкін); №156, №157 – 2023 жылдың ақпан-наурыз айларында үшінші қыстауы кезінде жұмысын тоқтатты. Барлық жағдайларда сигналдың тотатылуы трекерлердің істен шығуына байланысты болды. Екі күзгі трек туралы ақпарат трекердің нашар жұмысына байланысты егжей-тегжейлі емес, 3–15 күн бойы сигнал болмаған (2022 ж. 156, 2021 ж. №157).

Субүркіттер ұясынан орта есеппен 21.07 (15–28 шілдеде) ұшып шықты; 12.08 (6–21 тамыз) ұядан шамамен 1 км қашықтықта алғашқы ұшулар; 10 кмден астам қашықтыққа алғашқы ұзақ ұшулар – 11.09 (02.09–02.10); ұяға соңғы рет ұшып келу – 12.10 (06.09–13.11); күзгі көші-қонның басы 27.10 (8.10–19.11), ал оның аяқталуы 19.11 (27.10–28.12). Күзгі көші-қонның ұзақтығы әдетте 14-тен 19 күнге дейін созылады, бірақ бір жағ- дайда аялдау үшін №158 25 күнге қалған, сондықтан бұл көші-қон 56 күнге созылды. Бірінші күзгі көші-қон кезінде №156 және 157-де 13 және 19 аялдау болды және оларда жалпы көшу уақытының 72% және 68% болды; №158 19 аялдау кезінде уақыттың 85% демалды.

Көктемгі көші-қон орта есеппен 16.03 (11.03–23.03) басталып, 6.04 (30.03–17.04) аяқталды; оның ұзақтығы 10-нан 35 күнге дейін өзгереді. 2021 және 2022 жылдардағы көктемгі көші-қон кезінде № 156 және 157 орта есеппен 14 рет аялдап (9–17), оларда уақыттың орташа 78% (65–87%) болды. Күзгі көші-қонның орташа жылдамдығы тәулігіне 110,2 км (52–137 км), көктемде 148,7 км (63–221,4 км) құрайды.

Әдетте, күзде және көктемде ұшу жолдарының траекториясы шамамен бірдей. Ұшу дәлізінің жалпы ені батыс Хангай тауларынан Гоби шөлінің орталығына дейін 1000 шақырымға дейін жетеді. Ені шамамен 300–450 км болатын негізгі ұшу жолы Хангай, Моңғол Алтайы және Наньшань таулары арқылы өтеді. Жалпы, құстар Гоби шөліне жоламауға тырысатындықтан, маршрут батыс бағытта біршама қисық келеді. Олар әдетте ені шамамен 450–500 км болатын Гобидің салыстырмалы түрде тар батыс шетінен өтеді. Бірақ субүркіттер ені 650–800 км орталық Гобиді кесіп өтіп, ең қысқа тікелей жол бойымен қоныс аудара алады; олар бұл жолды тек күзгі көші-қон кезінде пайдаланады (№156–158 үшін шығыс Гоби арқылы 5 және орталық Гоби арқылы 3 күзгі бағыттар). Бағыттардың жалпы ұзындығы (көші-қон аялдамаларындағы жергілікті қозғалыстарды есепке алмағанда) 2333 км-ден (түзу жол) 2934 км-ге дейін (батысқа қарай қисық жол) ауытқиды.

Қыстаулар Тибет үстіртінің (Қытай) шығыс шетіндегі Хуанхэ өзені бассейнінің жоғарғы ағысында орналасқан. Үш жыл бойы № 156 және №157 құстар үнемі сол жеке учаскелерге оралған: Датунг өзенінде № 157 (N 37.3; E 101.8 маңы); № 156 № 157-ден оңтүстікке қарай 500–600 км екі бөлікте: Цзяомомзу (N 32.01; E 102.02) және Байхэ (N 32.9; E 102.67) өзендерінде, бір-бірінен шамамен 90 км қашықтықта. Хуанхэ өзенінде (шамамен N 34,4; Е 101,12) онда үш күн болғаннан кейін №158 трекер жұмысын тоқтатты. Сонымен қатар, 18.06.2018. Селенгі өзеннің атырауында сақиналанған бір жас аққұйрық субүркіт 24.01.2021 Хуанхэ (N 38.58; E 106.54) өзеннің жоғарғы ағысында тіркелген. Алғашқы жылдары құстар аумақтарды игеріп, содан кейін олардың оңтайлы бөліктерін пайдалана бастайтындықтан, жыл сайын қыстайтын орындардың ауданы азая түсуде. № 157 пайдаланылатын негізгі мекендеу орындарының ауданы (қыстаудың 90%-дан астамы) 2020–2021 ж. – 83,5 км², 2021–2022 ж. – 63, 2022–2023 – 31,8 км² құрап; ол 62%-ға (бірінші және екінші қыстаулар арасында 24%-ға, екінші мен үшінші қыстаулар арасында 49%-ға) төмендеді. № 156 бірінші бөлігінің ауданы 2020/2021 жылдары 525,5 км² құрады, 2021/2022 жылдары 174,3 (66%ға төмендеді); екінші бөлігі – 2020/2021 жылдары – 175, 2021/2022 жылдары – 153,7 (12%-ға азайды); Үшінші қыстатың нақты деректері таратқыштың нашар жұмысына байланысты жоқ.

Цзяомомзу және Байхэ өзендерінің қыстауларында аз қоныстанған, оның маңындағы аумақтар қодастардың жайылымы ретінде пайдаланылады. Датун өзенінің жағасында тығызырақ орналасқан, өзеннің жағалары егін шаруашылығы ретінде пайдаланылады. Күндіз құстар негізінен өзендерде қоректенеді, ал түнеу мен күндіз кейде демалу үшін өзен аңғарларындағы ормандарды немесе ағаштарды пайдаланады; субүркіттер ауылшаруашылық егістеріне жоламайды және электр желілеріне демалуға қонбайды.

Жазда субүркіттер әрқашан Селенгі өзенінің атырауында тіршілік еткен. Бір рет №157 2021 жылы Байкал кө- лінің батыс жағындағы Илга өзеніне ұшып келген. Көлдің. Байкал. Қыстау сияқты, 2022 жылы жазғы мекендеу орындары 2021 жылға қарағанда аз болды: №156 2021 жылы 1469,9 км² в 2021 г. и 881,6 км² (40%-ға азаю) орын алған; № 157 2021 жылы 18 558,4, км² , 2022 жылы 1 844,1 км² (90% төмендеу) орынға ие болды.

---