"Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау" III Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚҚҰЙРЫҚ СУБҮРКІТ – ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЖАЛҒАСЫ

Бекмансуров Р.Х. (Қазан федералды университеті, Елабуга институты; «Нижняя Кама» ұлттық паркі, Елабуга, Ресей)
Бекмансурова Н.В. (Муниципалдық бюджеттік қосымша білім беру мекемесі, «Юлдаш» жасөспірімдер туризмі және экскурсия орталығы, Елабуга, Ресей)
Костин Е.С. («Спасский» кешенді профильді мемлекеттік табиғи қорықшасы, Болгария, Ресей)
Горшков Ю.А. (ФГБУ «Волга-Кама мемлекеттік қорығы», Татарстан Республикасы, Зеленодольский ауданы, Садовый поселкесі, Ресей)
Карякин И.В. (Қанатты жыртқыштарды зерттеу және қорғау ресейлік желісі; «Сібір экологиялық орталығы» ЖШҚ, Новосибирск, Ресей)

---

Контакт:
Ринур Бекмансуров rinur@yandex.ru
Надежда Бекмансурова nadyab73@mail.ru
Евгений Костин evgeniy.kostin@tatar.ru
Юрий Горшков vkz-boss@mail.ru
Игорь Карякин ikar_research@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Бекмансуров Р.Х., Бекмансурова Н.В., Костин Е.С., Горшков Ю.А., Карякин И.В. Татарстан республикасындағы аққұйрық субүркіт – зерттеулердің жалғасы. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 47–52. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-47-52 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/34871

---

Аққұйрық субүркіт (Haliaeetus albicilla) Татарстанда 2011 жылдан бері үздіксіз жүргізіліп келе жатқан ірі жыртқыш құстарды зерттеу және сақтау жобаларының негізгі түрі болып табылады. Негізгі мониторингтік зерттеулер Куйбышев және Нижнекамск су қоймаларының жоғарғы бөлігінде жүргізілді, мұнда 20 ғасырдың аяғынан бастар ірі популяциялық топтары қалыптасқан. Негізгі бақылау орындары ерекше қорғалатын табиғи аумақтар болды.

Бүгінгі таңда «Фаунистика» ГИС вебсайтының «Әлемнің жыртқыштары» бөлімінде Татарстандағы аққұйрық субүркіттердің ұя салатын 210 аумағы туралы ақпарат жиналды. Бұл деректер қорының негізі (шамамен 23%) XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басындағы зерттеулердің арқасында қалыптасты (Карякин, 1992; Карякин, 1994; Карякин, 1997; Барабашин және т.б., 2002; Корепов, 2004; Павлов, 200). ;Корепов, 2006; Николенко, 2006; Корепов және басқалар 2013). Бірақ осы кезеңде анықталған аумақтардың шамамен 3% ұзақ уақыт бойы бос, өйткені соңғы 13-15 жылдағы бақылаулар бойынша ұя салатын жерлер мен олардағы ұялар анықталмаған. Қалған ұя салатын аумақтар 2010 жылдан кейін анықталды. Біз ұя салатын аумақтардың көпшілігін бүркіттер алып жатқан жерлер санатына жатқызамыз. Олардың кейбіреулерінде ұялардың ауысуы және сәйкесінше ұя салатын орындардың ығысуы байқалды, ал көбейетін жұптардың саны әр жылдары жеке бақылау учаскелерінде, тіпті «Волжск-Кама» қорығы мен «Нижняя Кама» ұлттық паркі сияқты қатаң қорғалатын аумақтарда да өзгерді. Бұл белгілі бір маусымның жағдайларына және ішінара құстар қаза болғаннан кейін жаңа жұптардың пайда болуының ұзақ процесіне байланысты болуы мүмкін. Бұрынғы ұя салатын жерлерге жақын орналасқан ұялардың жиі ауысуы жұптағы құстардың ауысуымен де байланысты болса керек. Жалпы, облыста соңғы жылдары ұя салатын аумақтардың 50 пайыздан аспайтын бөлігінде көбеюдің жақсы, сәтті үрдісі сақталған. Ұяда 1-ден 3-ке дейін балапандар тұрақты, туу көрсеткіштері өзгерген жоқ.

Сонымен қатар, балапанның жасын, негізінен қанатының ұзындығына (Helander, 1981) анықтау және 37 күндік орташа жұмыртқа басу кезеңін қайта есептеуге негізделген жұмыртқа басудың басталуына есептеулер жүргізілді. 2018 жылдан бастап 2023 жылға дейін жұмыртқа салу мерзімі, 2011 жылдан 2016 (Бекмансұров, 2019 ж.) жылдардағы сияқты 23 ақпаннан 3 сәуірге дейін кең ауқымын сақтады, бірақ жұмыртқа басудың ең көп кезі наурыздың бірінші жартысынан екіншісіне ауысты. Есептеулер кезінде біз жалпы нәтижелер мен қорытындыларға әсер етуі мүмкін кішірек үлгіні қолдандық (n=65, алдыңғы үлгінің 55%). Дегенмен, жұмыртқа салудың негізгі уақытының ауысуы ұя салу аймағында және оған жақын жерде қыстау жағдайларының өзгеруімен байланысты болуы мүмкін, өйткені бақылаулар қыста көптеген аумақтық құстар ұя салатын алаңдарын алыс және ұзақ уақыт бойы қалдырмағанын көрсетті. Есептердегі қателерді теңестіру үшін көрсеткіштерді топтарға бөлдік, сондықтан наурыз көрсеткіштері 5 күнтізбелік күннен 6 топқа бөлінді. Бірақ көбею уақыты туралы ескі және жаңа деректерде, әрине, 37 күндік жұ- мыртқа басу уақытының мөлшеріне байланысты жалпы қате бар. Осылайша, 2023 жылы Татарстандағы бүркіт ұясына орнатылған бейнебақылау камерасы осы маусымда бір жұмыртқа басу кезеңі 35 күнді құрап, 24 наурыздан 25 наурызға қараған түні жұмыртқалап, 28–29 сәуірге қараған түнде жұмыртқадан шыққанын көрсетті. Жұмыртқаны басып отыру тұрғысынан қанша жұптың айырмашылығы бар екені белгісіз, бірақ көбею күндерінің есептеулерін теңестіру үшін жұмытртқа басып отыру кезеңнің орташа деректерін түзету қажет болуы мүмкін.

Балапандарды түрлі-түсті сақиналармен белгілеу жалғасты, бірақ алдыңғы кезеңге қарағанда аз мөлшерде және негізінен қол жетімді ұяларда. Әзірге біз белгіленген құстардың кө- беюі туралы тікелей дәлелдер алған жоқпыз, бірақ туылған аймақтағы сақиналы ересек құстардың фотографиялық бақылаулары олардың ұя салғанын болжайды.

Волжско-Кама қорығы мен Нижняя Кама ұлттық паркінде ұядан ұшып шығар алдында 14 балапан GPS/GSM трекерлері белгіледі (2018 жылы 5 балапан, 2019 жылы 4, 2021 жылы 4, 2022 жылы 1 балапан). Олар бұрын түсті таңбалау арқылы анықталған көшіқонның жалпы оңтүстік-батыс бағытын растады және Ортадан Төменгі Еділге дейін, Донның төменгі ағысы мен Украинадағы су қоймаларына дейінгі кеңістіктегі қыстайтын жерлерді көрсетті. Сондай-ақ Қазақстан мен Орал бойындағы қыстауларды анытады. 5 құстың қыстайтын жерлерге көшуі ұялардан 1000 км-ден астам (максимум – 1360 км) жерде болды. Ең жақын қыстауларда 285 және 508 км 2 құс болды.

Максималды аумақтық байланыстарды 1860 және 1890 км-де қыстайтын жерлер мен одан әрі қоныс аударудың шеткі нүктелері арасындағы қашытықпен 2 құс көрсетті.

Алғашқы күзгі көші-қон кезінде трекерлермен белгіленген құстардан 3 құс (21,4%) зерттеуден шығып қалды, оның екеуі ұясынан 610, 1009 км қашықтықта қазаға ұшырап, 501 км қашықтықта бір құс ауру болып табылды. Бір құс (7,14%) екінші күзгі қоныс аудару кезінде 508 км қашытықта, екіншісі (7,14%) ұядан 1080 км қашықтықта үшінші қыстау кезінде қаза болған. Бұл құстардың қаза болу себептері белгісіз болып қалды. Бір құс ұядан шамамен 250 шақырым қашықтықтағы туу аймағына жақын жерде үшінші қыстаудан оралғаннан кейін оқ жарақатынан қаза болды. Екі құс (14,28%) байланысын жоғалтты, бұл трекерлердің дұрыс жұмыс істемеуінен болуы мүмкін.

Қазіргі уақытта 2018, 2021 – 1, 2022 - 1 жылы туылған 3 құсқа бақылау жүргізілуде. 5 жылда 3 құстың ешқайсысы көбеюге қатыспаған, бірақ олардың барлығы ұя салу маусымында туған ұясында аймақтарында тіршілік еткен.

Татарстанда құстарға қаупі бар әуе электр беру желілерін жаңғырту жұ- мыстары жалғасуда. Жаңғырту бағ- дарламасы құстарды тек ұя салатын аумақтарда ғана емес, сонымен қатар ауылдық елді мекендер, мал фермалары, астық қырмандары маңындағы құстар шоғырланған аумақтарда, әсіресе құстарды қыс мезгілінде өзіне тартатын ет өнімдерін шығаратын жерлерде құстарды электр тоғының соғуынан қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Соңғы жылдары Татарстан аумағында Кама және Еділ жағалауында, аққұйрық субүркітінің ұя салатын аумақтары шоғырланған кем дегенде 5 телімде жел электр станцияларының кешенін салу жоспарланған болатын. Құрылыс алаңдарын құстар үшін қауіпсіз жерлерге көшіру қажеттілігінің негіздемесі, сондай-ақ құстарға қолайлы жел генераторлары технологияларының қажеттілігі ескеріледі деп үміттенеміз.

---